اسلام و پژوهش‌های مدیریتی

مقدمه
مسجد مهم‌ترین پایگاه شعائر دینی و اصلی‌ترین پایگاه تداوم ارزش‌های اسلامی در جامعه است. مسجد جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ عمومی جامعة اسلامی دارد و فرهنگ‌سازی در زمینۀ ابعاد مختلف این پایگاه، از اهمیت و اولویت خاصی برخوردار است (محمدی ری شهری، 1387، ص 7 ). اگرچه رسالت اصلی مسجد، برگزاری آیین کرنش و نیایش و ارتباط عبادی انسان با خداوند متعال، است ولی هیچ‌گاه کارکرد مساجد صرفاً به اقامة نماز جماعت و انجام عبادات جمعی محدود نشده است (عباسی، 1391، ص 38) و مساجد دارای کارکردهای مختلف عبادی، آموزشی، تربیتی، فرهنگی و ارتباطی، اجتماعی و سیاسی بوده‌اند (الویری، 1386، ص 100).
عملکرد بهینه و متعالی مسجد، نقشی شگرف در حفظ و ارتقای جایگاه دین در سطح جوامع اسلامی دارد. به دیگر سخن، می‌توان چنین بیان کرد که هر زمان مدیریت بهتری بر این نهاد دینی اعمال شده، از ظرفیت‌ها و کارکردهای بالقوه آن بهره‌برداری بیشتری صورت گرفته است. همان‌گونه که در تعریف واژة مدیریت، آن را امکان بهره‌برداری بیشتر از ظرفیت‌ها دانسته‌اند، هرچه بخواهیم مسجد به عنوان یک نهاد داوطلبانه، مردمی، غیرانتفاعی و مذهبی در تحقق کارکردهای مختلف اجتماعی- دینی خود موفق‌تر و اثربخش‌تر باشد، نیاز به مدیریتی توانمند و اثربخش، بیشتر احساس می‌شود (عباسی، 1391، ص 38).
یکی از مشکلاتی که امروزه مساجد با آن دست به گریبان‌اند، مشکلات اقتصادی و چگونگی تأمین منابع (نقدی و غیرنقدی) است. مسجد با هزینه‌های گوناگونی مواجه است؛ از قبیل: هزینه‌های جاری، شامل آب، برق، گاز، خادم و...؛ هزینه‌های مربوط به تعمیر و نگه‌داری شامل اصلاحات احتمالی ساختمان مسجد، تعمیرات وسایل و تجهیزات آن، هزینه‌های مربوط به نصب و ارتقاي سیستم‌های صوتي، سرمایش و گرمایش مسجد؛ هزینه‌های فعالیت‌های فرهنگی؛ هزینه‌های زیباسازی؛ و هزینه‌های مراسم فرهنگی- مذهبی، شامل سخنران، مداح، فضاسازی، پذیرایی و... . تأمین این حجم گسترده از هزینه‌های مسجد، به منابع مالی قابل اتکا نياز دارد تا از دولتی شدن و وابسته شدن مساجد جلوگیری کند. از طرفی، اگر تأمین مالی مسجد صرفاً بر اساس کمک خیرخواهانة نمازگزاران باشد، مشكلات خاصي را به دنبال خواهد داشت. لذا مسئلة تأمين هزینه‌هاي یک مسجد، همچنان از مسائل رايج مساجد است (الویری، 1386، ص 100).
اگرچه نحوه و میزان تأمین مالی مساجد همواره یکی از مسائل مهم مساجد بوده، ولی رابطة این عنصر مالی با ارتباطات نهادی مساجد نیز حائز اهمیت است. استقلال مسجد از عناصر محوری‌اي است که در چگونگی بروز این ارتباطات خودنمایی می‌کند. نیل به استقلال در عملکرد مساجد، به علل و عوامل متعددی وابسته است. یکی از مهم‌ترین آنها خوداتکایی مالی مساجد است. وابستگی مساجد، به ويژه به سازمان‌ها یا نهادهای دولتی، استقلال عمل را از آنها خواهد گرفت و به جای آنکه مسجد به نقش نظارتی بر دولت بپردازد، تابع و پیرو سیاست‌های دولت‌ها خواهد بود. این امر در بلندمدت می‌تواند پیامدها و آثار زیانباری را برای شاکله و عملکرد مساجد ایجاد کند و اثرگذاری محیطی مساجد را کاهش دهد. از سوي دیگر، تأمین مالی از طریق روش‌های غیرکارشناسی ممکن است باعث سوء‌ظن افراد به متولیان مسجد و همچنین به یکدیگر شود. از طرفی، برخي از هزینه‌های مسجد، غیرضروری‌اند که باید از آنها صرف‌نظر شود؛ اما بسیاری از هزینه‌های مسجد، غیر‌قابل حذف‌اند و باید راهی برای تأمین آن پیدا شود. جست‌و جو در پژوهش‌هاي پيشين نيز نشان مي‌دهد پژوهشي در اين زمينه تاكنون انجام نشده است و جنبة نوآورانه يا جديد بودن موضوع قابل احراز است. بر اين اساس، اهداف اين پژوهش عبارت است از:
شناسایی عوامل مؤثر بر خوداتکایی مساجد؛ 
کشف و استخراج مشکلات مساجد در زمینۀ تأمین منابع مالی؛
شناسایی محل‌های تأمین منابع مالی مساجد در شهر قم.
1. ادبیات نظري
1-1. مفهوم‌شناسی
1-1-1. تعریف مسجد
واژة مسجد در لغت، اسم مكان از فعل «سجد يسجد» به معناي جايگاه سجده و محل عبادت است. در اصطلاح عرفي، مسجد عبادتگاه خاص مسلمانان است؛ ولي در قرآن كريم بر معابد اهل كتاب نيز اطلاق شده است. مسجد که در زبان عربی اسم مکان مشتق از ریشة ثلاثی مجرد «سجد» است، در زبان فارسی به معنای جایگاه نماز و محل عبادت به کار رفته است. در اینکه چرا کلمة مسجد برای مکان عبادت و محل نماز استعمال شده است، گفته‌اند: از آنجا که سجود شریف‌ترین و مهم‌ترین ارکان نماز است، انسان در آن بیش از دیگر افعال نماز به خداوند نزدیک می‌شود؛ لذا اسم مکان را از این فعل اتخاذ و بر محل عبادت و نماز اطلاق کرده‌اند. در اصطلاح شرعی، مسجد به مکان معین و موقوف برای نماز اطلاق شده؛ چنانکه در متون فقهی در این باب آمده است: «المراد بالمسجد المکان الموقوف علی کافة المسلمین للصلاة»؛. منظور از مسجد، مکانی است که برای برگزاری نمازِ همة مسلمانان وقف شده است (نجفی، 1368ق، 1382، ص 93). 
مسجد، اسم مکانی است که در آن سجده انجام می‌شود؛ یعنی جای سجده (فرهنگ معین، 1364، ص 4106) و خانه‌ای که به خاطر سجده برای خدا ساخته می‌شود. دهخدا با استناد به منابع کهن و ذکر نمونه‌های بسیار از آنها نوشته است که کلمة عربی مسجد، در اصل به صورت کلمة «مَزگِت» از زبان آرامی وارد عربی و فارسی شده است (علي‌اکبر دهخدا،1341، ص 3734). 
در فرهنگ دینی، نام مسجد یادآور بندگی و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است (ضرابی، 1379، ص 62). مسجد نظامی اجتماعی است که در راستای تحقق آرمان‌های متعالی یک جامعة اسلامی مستقیماً از جانب شرع مقدس تعبیه شده و در سیره و سنت پیشوایان دینی ظاهر گشته است (عبداللهی، 1386، ص 100). در حقیقت، مسجد مکانی است برای عبادت و راز و نیاز با خالق هستی که در فرهنگ اسلامی جایگاه رفیعی دارد. مسجد مکان ارشاد و تبلیغ مسائل، معارف و احکام اسلام است؛ مسجد خانة خدا و محل طرح مسائل دنیوی و اخروی مسلمین است (رضایی بیرجندی، 1382، ص 94). پرستش و عبادت، هدف مسجد است؛ همان‌گونه که قرآن کریم می‌فرماید: «و أن المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا»؛ مساجد از آن خداست؛ پس با خدا احدی را مخوانید (جن: 18). همچنین تقوا اساس مسجد است؛ چنانکه خداوند در سورة توبه می‌فرماید: «لاَ تَقُم فِیهِ أَبَدا لمسجد اسّس علی التّقوی من اوّل یوم أحق أن تقوم فیه، فیه رجال یحبِّون أن یَتَطَهّروا وَاللهُ یحبّ المطّهّرین»؛ آن مسجدی که از روز نخست بر اساس تقوا باشد، شایسته‌تر است در آن نماز اقامه کنی؛ چه اینکه در آن مردانی هستند که دوست دارند پاک و منزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد (توبه: 108).
بدون شك هر مسجد در جامعة اسلامي يك سازمان منسجم معنوي است كه داراي مأموريت، اهداف، وظايف، كاركرد، تشكيلات و سيستم‌های مخصوص به خود است. تشكيلات و سازمان مسجد يك تشكيلات اداري، انتفاعي، تجاري يا اقتصادي نيست؛ بلكه سازماني الهي- مردمي است كه داراي رسالت هدايتي، معنوي، آموزشي، تربيتي و تبليغي است و با رهبري معنوي و نفوذ كلمه و مديريت امام جماعت و با حضور تودة مردم و اقشار مختلف آن سازمان‌دهي مي‌شود (رضایی بیرجندی، 1382، ص 95).
2-1-1. وقف و مدیریت آن
وقف عقدی است که نتیجة آن حبس کردن اصل و رها کردن منفعت آن است (نجفی، 1368، ص 3). منظور از حبس کردن اصل مال، نگه داشتن عین مال از نقل و انتقال و همچنین از تصرفاتی است که موجب تلف عین شود؛ زیرا مقصود از وقف، انتفاع همیشگی موقوف علیهم از مال موقوفه است و بدان جهت هم آن را وقف گفته‌اند (ملکوتی‌فر،1380، ص 127). وقف دارای ارکانی است که عبارت‌اند از صیغة وقف، واقف، موقوف‌علیه، عین موقوفه (همان،1380، ص 141):
صیغة وقف یعنی آنچه واقف با آن، ارادة خویش در وقف را ابراز می‌دارد (حائری یزدی،1380، ص 76)؛
واقف کسی است که بخشی از اموال خود را جهت وقف اختصاص می‌دهد؛
مال موقوفه آن چیزی است که وقف می‌شود؛
موقوفٌ علیهم افرادی هستند که منافع مال موقوفه برای آنها در نظر گرفته شده است.
مال موقوفه باید عین باشد، نه دین یا منفعت؛ قابلیت انتفاع با بقای عین داشته باشد؛ در ملکیت واقف باشد و قبض دادن آن ممکن باشد (نجفی، 1368، ص 15). پس اموالی که با مصرف آنها، عین قابلیت بقا ندارد، قابل وقف کردن نيستند. برای مثال، نمی‌توان نان، غذا و میوه را وقف کرد؛ زیرا با مصرف آنها عین از بین می‌رود.
مدیریت مال موقوفه در جهت مصرف منافع آن مطابق نیت است. واقف می‌تواند تولیت (اداره) امور موقوفه را تا آخر عمر یا در مدت معینی خود به اختیار گیرد و نیز می‌تواند فرد یا افراد دیگری را برای این امر برگزیند که هر کدام به طور مستقل یا به صورت جمعی آن را اداره کنند (ماده 75 ق.م) و اگر واقف در وقف عام، متولی‌ای را معین نکرده باشد، اداره موقوفه طبق نظر حاکم شرع صورت می‌پذیرد (بنی‌هاشمی، 1388، ص 636).
3-1-1. سازمان‌هاي مردم‌نهاد
سازمان مردم‌نهاد سازمانی است با شخصیت حقوقی مستقل، غیردولتی و غیرانتفاعی که برای انجام فعالیت داوطلبانه با گرایش‌های غیرسیاسی و بر اساس قانونمندی و اساسنامة مدون و رعایت چارچوب موضوعة کشور و مفاد آیین‌نامه‌های اجرایی آن فعالیت می‌کند. (آیین‌نامة اجرایی تأسیس و فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد، هیئت وزیران (08/05/1384).
از نظر گونه‌شناسی، سازمان‌های مردم نهاد را می‌توان از جنبه‌های مختلف طبقه‌بندی کرد:
1. از نظر جهت‌گیری (خیرخواهانه، خدماتی، مشارکتی و توانمندسازی)؛
2. از نظر سطح عملیات (سازمان‌های معطوف به اجتماعات محلی، سازمان‌های شهر مقیاس و سازمان‌های مردم‌نهاد ملی و بین‌المللی)؛
3. از نظر دامنه، بعد و موضوع (موضوعی و جغرافیایی)؛ سازمان‌های غیردولتی (NGO) را نیز بر اساس دامنه می‌توان به پنج دسته سازمان‌های غیردولتی محلی، شهری، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تقسیم کرد:
سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی (پزشکان بدون مرز‌...)؛
سازمان‌های غیردولتی منطقه‌ای؛
سازمان‌های غیردولتی ملی (سازمان نظام مهندسی کشاورزی، خانة کشاورز، انجمن برنج کشور و...)؛
سازمان‌های غیردولتی شهری (اتحادیه‌های صنفی، انجمن دانش‌آموختگان و‌...)؛
سازمان‌های غیردولتی محلی (نهادهای مذهبی مسجد، تشکل جوانان روستا، صندوق تعاونی محل و...).
4. از نظر نوع فعالیت (امدادی و رفاهی، فنی، خدمات عمومی، توسعة مردمی، گروه‌ها و شبکه‌های مدافع) (صالحی امیری و کاوسی، 1387‌، ص60).
سازمان‌های غیردولتی یا مردم‌نهاد با عناوین مختلف و ویژگی‌های مشابه، تقریباً در همة کشورهای توسعه‌یافته و کمتر توسعه‌یافته جهت کاهش معضلات اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی در سطح محلی، ملی و بین‌المللی فعال‌اند. این سازمان‌ها به دليل مردمی بودن خود، از سطح بالایی از نفوذ اجتماعی برخوردارند؛ امتیازی که سایر دستگاه‌های دولتی به راحتی نمی‌توانند به آن دست پیدا کنند. بسیاری از مردم سازمان‌های غیردولتی را سازمان‌هایی می‌دانند که به شکل کارآمد و انعطاف‌پذیر به نیازهای اجتماعی پاسخ می‌دهند و به ارائه خدمات اجتماعی کمک می‌کنند. اکنون سازمان‌های غیردولتی به طور دائم در مباحث مربوط به ارائة خدمات، مشاوره، جنبش‌های اجتماعی، بشردوستی، اعمال خیریه، ایجاد جامعة مدنی و کارآفرینی اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرند (مقیمی و همکاران،1387، ص 15).
طبق مادة شش آیین‌نامة اجرایی تأسیس و فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد، مصوب 8/5/1384 هیئت وزیران، منابع درآمدی این سازمان‌ها به شرح زیر پیش‌بینی شده است:
الف) هدیه، اعانه و هبة اشخاص حقیقی و حقوقی، اعم از داخلی و خارجی و دولتی و غیر‌دولتی؛
ب‌) وقف و حبس؛
پ‌) وجوه حاصل از فعالیت‌های انجام شده در چارچوب موضوع فعالیت، اهداف و اساسنامة تشکل و این آیین‌نامه؛
ت‌) حق عضویت در تشکل.
البته چهار نکتة مهم در مورد منابع درآمدی و هزینه‌های تشکل‌های مردم‌نهاد باید مورد توجه باشد:
- تشکل‌های مردم‌نهاد جزو «مؤسسات غیرتجاری غیرانتفاعی» محسوب می‌شوند و بر این اساس، فعالیت‌هایی که برای درآمدزایی انجام می‌دهند، نباید دارای ماهیت تجاری و اقتصادی باشد.
- موضوع پروژه‌ها و قراردادهایی که این تشکل‌ها برای درآمدزایی انجام می‌دهند، می‌بایست مرتبط با موضوع فعالیت مندرج در اساسنامة تشکل باشد.
- کلیة منابع حاصل از فعالیت تشکل‌های مردم‌نهاد، باید به حساب بانکی به نام تشکل واریز شود و بر اساس مفاد اساسنامة مصوب تشکل، هزینه شود.
- کسب درآمد در تشکل‌های مردم‌نهاد به صورت محدود و صرفاً برای تأمین هزینه‌ها انجام می‌شود و لذا کسب درآمد نباید به هدف اصلی تشکل تبدیل شود.
تشکل‌های مردم‌نهاد برای اجرای اهداف، عمدتاً از روش‌هایی استفاده می‌کنند که نیاز کمی به منابع مالی داشته باشد؛ براي مثال، به جای استخدام کارمند، از افراد داوطلب عضو می‌پذيرند. همچنین این تشکل‌ها برای اجرای پروژه‌ها، به جلب مشارکت اشخاص حقیقی و حقوقی اقدام می‌کنند. از سوی دیگر، این تشکل‌ها به فعالیت‌ها و برنامه‌هایی می‌پردازند که متناسب با منابع مالی آنها باشد (پورتال وزارت کشور).
4-1-1. بانیان مسجد
واژة «بانی» در لغت، به معنای برپاکنندة ساختمان، سازندة بنا و عمارت، مؤسس و پایه‌‌گذار آمده است (علي اکبر دهخدا، 1341‌، ص 3734). «بانیان مسجد» سازندگان مسجد‌ند. در قرآن کریم و منابع اصیل روایی شیعه و سنّی دربارة مسجدسازی، سفارش‌های فراوانی شده است. در منابع حدیثی با عبارات «بنی» و «عَمَّر» - که به معنای ساختن و آباد کردن است - از آن تعبیر شده است (منجد،1390، ص 1106). 
2-1. اصل طهارت مالی مسجد
مسجد مکانی است که محل تزکیه و تذهیب روح و نفس مؤمنان قرار می‌گیرد؛ لذا همان‌طور که در اصول اخلاص‌مداری و تقدس‌مداری در مساجد به پاکی نیت و رفتار، و در فقه‌مداری به پاکی و زینت ظاهری افراد حاضر در مسجد اشاره می‌شود، در اصل طهارت مالی مسجد به پاکی مالی در هزینه‌های جاری و عمرانی اشاره می‌شود (عباسي، 1393، ص 28). 
خداوند در قرآن کریم مشرکان را از ساختن مساجد منع کرده است: «مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَن يَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ الله شَاهِدِينَ عَلَى أَنفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُوْلَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ» (توبه:17)؛ مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند؛ در حالی که به کفر خویش گواهی می‌دهند. آنها اعمالشان نابود شده است و در آتش جاودانه خواهند ماند.
تفسیر نور در ذیل آیة 17 سورة توبه چنین بیان می‎‌کند که در ساخت و ادارۀ مراکز و نهادهای مقدس، پول نااهلان را نگیرید تا دخالت و افتخار و توقع نداشته باشند. در آیة «إنَّمَا یَعمُرُ مَسَاجِدَ الله مَن... و أتی الزَّکوه» (توبه:18) پروردگار متعال در توصیف کسانی که مساجد را آباد می‌کنند، به پرداخت زکات توسط آنها نیز اشاره می‌کند. این امر نشان می‌دهد که عامرین مساجد افرادی معتقد و عامل به پرداخت زکات‌اند (عباسی، 1393، ص 30).
در تفسیر نور در ذيل اين آیه آمده است: مسجد پایگاه مهم عبادی و اجتماعی مسلمانان است. بنابراین هم متولیان آن باید صالح و پاک باشند و هم برنامه‌هایش سازنده و تربیت‌کننده؛ هم بودجه‌اش مشروع و حلال باشد و هم مسجدیان اهل تقوا و خدایی و مورد تکریم؛ در غير اين صورت، اگر سازندگان مساجد، جباران و سلاطین باشند، و پیشنمازان افراد بی‌سواد و ترسو، و خادمان نیز وارفتگان بی‌حال، طبعاً مساجد از هدف اصلی خود - که آبادی معنوی است - دور خواهند ماند؛ و نماز از زکات جدا نیست (قرائتی، 1385، ص 394).
3-1. تأمین مالی مساجد و سازمان‌های غیردولتی در پژوهش‌های پیشین 
موحدی (1384)، هفت عامل اصلي عدم موفقیت مساجد را بدین شرح بیان کرده است: نداشتن امام جماعت آگاه، توانمند و آشنا به مسائل روز و نداشتن مهارت جذب و ارتباط با مردم؛ نداشتن هیئت امنای هماهنگ و قوی؛ نداشتن بودجه و امکانات کافی؛ عدم توانایی در بهره‌گیری از فناوری و وسایل ارتباطی نوین در فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی؛ نداشتن امام جماعت راتب؛ ناتوانی در هزینه کردن بهینة بودجه در امور مسجد؛ ورود مسجد به مسائل حزبی و گروهی. از این عوامل، دو عامل مستقیماً مربوط به مسائل مالی و شیوه‌های تأمین مالی مساجد است که نشان از اهمیت این موضوع در ادارة بهینة مسجد دارد. در این تحقیق، مناسب‌ترین راه تأمین مالی مساجد، از طریق مردم یا کمک دولت پیشنهاد شده است.
به‌زعم حسین‌خواه (1385) کمک‌های بنیادهای بین‌المللی و داخلی، کمک‌های کشورهای توسعه‌یافته از طریق سفارتخانه‌ها، کمک‌های شرکت‌های خصوصی، بین‌المللی و چند ملیتی و کمک‌های مردمی، از جمله منابع مالی سازمان‌های غیردولتی در کشورهای در حال توسعه هستند. انواع کمک‌ها به دولتی، خصوصی و مردمی قابل دسته‌بندی است. کمک‌های مردمی سنتی‌ترین روش انجمن‌های ایرانی برای تأمین منابع مالی است. توانمندسازي سازمان‌هاي غيردولتي در زمينة چگونگي تجهيز منابع مالي، تعيين برنامه‌هاي بلندمدت سازمان‌هاي غيردولتي، توانايي تعريف پروژه و ارائة آن به اهداكنندگان، مديريت مالي شفاف و ارائة گزارش مالي سالانه، ارتباط‌گيري با اهداكنندگان و اطلاع از چگونگي اجراي پروژه‌هاي مشترك، به عنوان راهكارهاي مفيد براي تأمين منابع مالي در سازمان‌هاي غيردولتي پيشنهاد مي‌شود.
صالح‌آبادی (1386) معتقد است که وقف سهام شرکت‌ها نیز از روش‌های جدید وقف محسوب می‌شود که برای تأمین مالی نهادها می‌توان از آن بهره برد. سهام شرکت‌های سهامی به عنوان یک واقعیت و پدیدة حقوقی جزء اموال قرار می‌گیرد و قابلیت موقوفه شدن را پیدا می‌کند. به عبارت دیگر، مردم با خریدن سهام شرکت‌ها اقدام به وقف آنها می‌کنند تا سود آنها در جهاتی که تعیین می‌کنند، صرف شود. در اوراق سهام، سود آنها در جهات خیر صرف می‌شود؛ ولی در اوراق وقف، کل وجوه اوراق به امر خیر اختصاص دارد و برای طرح خاص تعریف می‌شود. لذا از این روش برای تأمین مالی مساجد و توانمندسازی مالی آنها نیز می‌توان استفاده کرد.
وقف نقدی (Cash Waqf) یکی از راهکارهایی است که جهت توسعه و گسترش اموال و دارایی‌های وقف، قابل استفاده است. در این روش، مردم به گروه‌های درآمدی مختلف تقسیم مي‌شوند و هر گروه مقدار مشخصی را که با افزایش درآمد تغییر می‌کند برای تأمین مالی فعالیت‌های عام‌المنفعه اختصاص می‌دهند (عبدالکريمي، 2007). مؤسسات تأمین مالی خرد اسلامی باید به‌گونه‌ای منابع وقف را سرمایه‌گذاری کنند که اصل آن ثابت و بدون تغییر باقی بماند. مؤسسات ياد شده از سه روش برای به‌کارگیری وجوه نقدی وقف استفاده می‌کنند:
الف) با دریافت وجوه نقدی وقف از نهادهای وقف، به سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های مختلف اقدام مي‌کنند و سود حاصله را در اختیار نهاد وقف قرار دهند تا در فعالیت‌های عام‌المنفعه صرف کنند.
ب) در روش دوم، مؤسسات ياد شده، وجوه نقدی وقف را مستقیماً از مردم دریافت مي‌کنند و اقدام به سرمایه‌گذاری می‌نمایند. البته در صورتی که خود نتوانند به خوبی وجوه گرفته شده را سرمایه‌گذاری کنند، آن را به افراد یا نهادهای دیگر مي‌دهند و خود به عنوان ناظر بر فعالیت‌های آنها نظارت می‌کنند.
ج) در روش سوم، نهاد وقف، اقدام به سرمایه‌گذاری وجوه نقدی وقف مي‌کند و قسمتی از سود آن را به مؤسسات ياد شده می‌پردازد. این روش نمی‌تواند خیلی پایدار بماند، زیرا سودهای سرمایه‌گذاری، متغیر می‌باشند (Mardhatillah, 2007).
4-1. نقد پیشینۀ پژوهش
دربارة موضوع مسجد تحقیقات مختلفی انجام شده است؛ از موضوع مدیریت و رهبری و الگوهای آن در مسجد گرفته تا بررسی کارکردهای مسجد در گذشته و دوران معاصر. بخشی از تحقیقات پیرامون مسجد نیز به بیان تعاریف، اصول، ویژگی‌ها و جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی از گذشته تا به امروز می‌پردازند. با توجه به موضوع این تحقیق که عوامل مؤثر بر خوداتکایی مالی مساجد است، نکتة مهم و اساسی در پژوهش‌های پیشین، این است که هیچ یک به طور جدی به مفاهیمی نظیر مدیریت مالی و استقلال مالی مساجد نپرداخته‌اند؛ و این خود جای بسی تعجب است؛ چرا که از گذشته تاکنون، مساجد با مشکلات و مسائل مالی گوناگونی روبه‌رو بوده‌اند. به هر حال پژوهشگران کمتر به این بحث وارد شده و به آن رغبت نشان داده‌اند. در مورد عنوان مسجد کارهای بسیار خوبی صورت گرفته و مفاهیم متعددی در علم مدیریت دربارة مسجد بررسی شده و به ارائة راهکارهای علمی و عملی منتج گرديده است؛ اما در زمینه تأمین مالی مساجد، پژوهش خاصی صورت نگرفته است. نکاتی هم که در برخی تحقیقات به آن اشاره شده، کلی بوده‌اند و راهکار عملیاتی‌اي که بتوان در مساجد آن را اجرا کرد، ارائه نشده است. يكي ديگر از نقاط ضعف معدود پژوهش‌هاي پيشين و مرتبط، قديمي بودن آنهاست.
2. روش پژوهش
این پژوهش از نظر هدف، کاربردی است و از نظر نحوة گردآوری داده‌ها، توصیفی-تحلیلی و از نوع مطالعه، موردی است. در این پژوهش با مطالعۀ عمیق برخی مساجد در زمینۀ تأمین مالی با استفاده از مصاحبه‌های نیمه‌‌ساختار یافته، روش‌های خوداتکایی مالی مساجد مشخص شده است. با توجه به موضوع پژوهش که بررسی عوامل مؤثر بر خوداتکایی مساجد است و محققان بر آن بودند که با بررسی راه‌های تأمین مالی مساجد، راهکارهای اساسی در جهت خوداتکایی مساجد ارائه دهند. ازاين‌رو، ده مسجد در سطح شهر قم انتخاب شد. شیوۀ انتخاب مساجد هم به گونه‌ای بود که هر کدام دارای ویژگی‌های خاص و متمایزی نظیر فضای فیزیکی، دسترسی محلی، قدمت، موقعیت جغرافیایی، شهرت و... باشند و به نوعی گروه قابل توجهی از مساجد مشابه خود را نمایندگی ‌کنند. سپس در مجموع، حدود سي مصاحبه با برخی اعضای هیئت امنای مساجد ياد شده انجام شد.
جدول 1. معرفی مساجد مشارکت‌کننده در پژوهش
ردیف    نام مسجد    توصیف
1    مسجد الغدیر    این مسجد در دهة 70 شمسی توسط امام جماعت خیّر آن بنا نهاده شد و امروزه به عنوان یک مسجد جامع از آن تعبیر می شود.
2    مسجد امام حسین     دارای موقوفات متعدد است. بیش از سه دهه از عمر آن می‌گذرد.
3    مسجد میدان میر
    مسجد میدان میر از جمله مساجد قدیمی است که یکی از خیّرین محلی، موقوفه‌ای برای آن بنا کرده است.
4    مسجد چهارده معصوم    از مساجد باسابقه و مشهور بلوار شهید صدوقی است. 
5    مسجد امیرالمؤمنین    از مساجد مشهور شهر است. دسترسی مناسب و وسعت مکانی، باعث شده است که همواره مجالس متعددی در آن برگزار شود.
6    مسجد امام حسین     به لحاظ کمک، بر اساس کمک خیّرین اداره می‌شود و موقوفه‌ای ندارد.
7    مسجد ولیعصر    خیّرین و نمازگزاران به مسجد کمک می‌کنند و مسجد در آینده برای توسعه و احداث یک حسینیه جنب شبستان برنامه‌ریزی کرده است.
8    مسجد المهدی    خرید زمین و ساخت آن توسط خیّرین بوده است و قسمتی از فضای داخلی مسجد به جهت کسب درآمد اجاره داده شده است.
9    مسجد فاطمة الزهرا(س)    حدود چهارده سال از تأسیس آن می‌گذرد. این مسجد توسط یک خیّر محلی ساخته شده و با کمک خیّرین اداره می‌شود.
10    مسجد سلمان فارسی    مسجد سلمان فارسی ویژگی‌های مختلفی نظیر نوساز بودن، داشتن موقوفات و دسترسی محلی مناسب دارد. شبستان مسجد هم ‌اکنون در حال توسعه است.
در این تحقیق از دو روش کتابخانه‌ای و میدانی برای گردآوری داده‌ها استفاده شده است. در روش میدانی، ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ جدید ﺑﻮدن ﺗﺤﻘﻴق درﺑﺎرة مدیریت مالی مساجد، ﺗﺼـﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ از ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‌ﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ‌ﺳﺎﺧﺘﺎر‌ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎ تأکید بر رویکردی اکتشافی (Exploratory) استفاده شود.
با توجه به ماهیت نیمه‌ساختاریافتة مصاحبه‌ها، سؤالاتی طراحی شد. در این سؤالات، سعی شد هم دربارة وضعیت فعلی تأمین مالی مساجد و هم دربارة وضعیت گذشته‌ و سیر تطوری‌اي که در زمینة شیوه‌های تأمین مالی داشته‌اند، نکات مهمی پرسیده شود و مورد تحلیل قرار گیرد. در ابتدای مصاحبه، به طور کلی هدف پژوهش ذکر و تأکید شد که با توجه به اصل محرمانگی، هویت افراد به هیچ‌ وجه در گزارش‌های تحقیق مشخص نخواهد شد. با توجه به ماهیت نیمه‌ساختار‌یافتة آن، سؤالات دیگری نیز با توجه به پاسخ‌ها و به منظور روشن‌تر شدن پاسخ‌های ارائه شده طرح گردید. در پایان هر جلسة مصاحبه نیز از مصاحبه‌شدگان درخواست شد، چنانچه مطلب دیگری دارند، بیان کنند. سؤالات اصلی عبارت بودند از:
آیا زمین و بنای مسجد، بانی و واقف اولیه داشته یا با کمک‌های مردمی- نهادی تأسیس شده است؟
نقش املاک و موقوفات مسجد در تأمین مالی مسجد به چه میزان است؟
نقش مردم و کمک‌های مردمی در ادارۀ امور مالی مسجد چیست؟
آیا مسجد در سال‌های اخیر، توسعۀ فیزیکی و بازسازی داشته است؟ هزینۀ این توسعه و زیباسازی از چه طریق تأمین شده است؟
نقش برگزاری مراسمات جانبی (نظیر ختم و جلسات حج و...) در تأمین مالی مسجد چیست؟
مسجد در زمینۀ تأمین مالی با چه مشکلاتی رو‌به‌روست؟
بهترین و اثربخش‌ترین روش برای تأمین مالی مسجد کدام است؟
3. یافته‌ها
متن مصاحبه‌ها به همراه نکاتی که حین مصاحبه یادداشت‌برداری شده بود، برای تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار گرفت. برای تجزیه و تحلیل متن مصاحبه‌ها، از روش تحلیل مضمون (Thematic analysis) که در تحقیقات کیفی کاربرد گسترده‌ای دارد استفاده شد. در این روش، ابتدا متن مصاحبه به همراه نکات یادداشت شده، پیاده‌سازی شد؛ سپس با مطالعة دقیق این گزارش‌ها، در ابتدا برای هر یک از مصاحبه‌های تهیه شده، تمامی ایده‌های مستقل در قالب نقل قول (مانند «حسینیه و سالن آمفی‌تئاتر به عنوان منبع درآمد برای مسجد است» یا «مسجد اماکن و فضای فرهنگی-مذهبی جانبی دارد») شناسایی و سپس به هر کدام از نقل‌قول‌ها یک کد، اختصاص داده شد. هر یک از این کدها یک مضمون پایه را شکل دادند. در نهایت، از مضامین پایه، مضامین سازمان‌دهنده و فراگیر به دست آمد.
به عبارتی، در گام اول از تحلیل مضمون، لازم است از متن اصلی مصاحبه‌ها، مضامین پایه‌ استخراج شود. جدول شمارة 2 حاوی نمونة نقل‌قول‌ها در متن پیاده شده مصاحبه‌هاست. هر کدام از این نقل‌قول‌ها حاوی مضمونی است که با خواندن متن مستقیماً به ذهن متبادر می‌شود. این مضامین که از متن اصلی استخراج شده‌اند، مضامین پایه‌ای نامیده می‌شوند. ﭼﻨـﻴﻦ ﻛـﺎري ﺑـﺮاي ﻫﺮ یک از ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‌ﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ و برای هر نقل قول یک کد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺮدﻳﺪ. 
جدول 2. نمونة کدگذاری اولیة مصاحبة مسجد الغدیر و استخراج مضامین پایه
ردیف    نقل قول    کد    مضمون پایه
1    حاج آقا چون خودشان از متمولین بودند، بخش عمده‌ای از اموال خودشان را وقف مسجد کردند.    A1
    امام جماعت مسجد خود از خیّرین است.
2    در حال حاضر اتکای مسجد به خیرین است و با کمک‌های آنان اداره می‌شود.    A2    مسجد فقط به کمک‌های مردمی وخیّرین اتکا دارد.
3    خیّرین با توجه به سابقه و جایگاه مسجد و اعتماد به هیئت امنا کمک‌های خود را تقدیم مسجد می‌کنند.    A3    خیّرین خرد و کلان به هیئت امنا اعتماد دارند.
4    با توجه به عملکرد اثربخش هیئت امنا، مردم به ایشان اعتماد دارند.    A4    مردم محل به هیئت امنا اعتماد دارند.
5    یکی از راه‌های درآمد مسجد، همین مجالس ختم است که مستمراً برگزار می‌شود.     A5    مسجد از برگزاری مراسمات ختم درآمد کسب می‌کند.
6    مسجد دارای سالن آمفی‌تئاتر، دو حسینیه و سالن کتابخانه است.    A6    مسجد اماکن و فضای فرهنگی-مذهبی جانبی دارد.
7    در دو حسینیه مراسمات مختلفی از جمله برای هیئت‌ها برگزار می‌شود.    A7    مسجد از برگزاری مراسم در حسینیه درآمد کسب می‌کند.
8    زیرزمین مسجد که سالن غذاخوری است، عمدتاً برای پذیرایی ضیافت پس از مراسم استفاده می‌شود.    A8    مسجد برای برگزاری مراسمات، زیرساخت رفاهی مناسبی فراهم کرده است.
9    همچنین سالن آمفی‌تئاتر هم در حال آماده‌سازی نهایی است و می‌تواند در آیندة نزدیک به یکی از منابع درآمدی مسجد تبدیل شود.    A9    مسجد از برگزاری مراسم در سالن همایش درآمد کسب می‌کند.
10    دو باب مغازه که نبش خیابان است، طبق شرایط وقف‌نامه اجاره داده شده است.    A10    مسجد از فضای تجاری درآمد دارد.
11    بخشی از زیرزمین مسجد در اجارة یک آشپزخانه است که درآمد آن برای مسجد می‌باشد.    A11    مسجد از فضای داخلی درآمد دارد.
12    امام جماعت مسجد با توجه به شخصیت و مدیریتشان در مسجد، در بین مردم محلی نفوذ دارند.    A12    امام جماعت در بین مردم محلی اعتبار و نفوذ دارد.
13    نفوذ و اعتباری که امام جماعت بین خیّرین و ثروتمندان محلی و فرا‌منطقه‌ای دارند، باعث جذب کمک‌های مالی گوناگونی بوده است.    A13    امام جماعت در بین خیّرین اعتبار و نفوذ دارد.
14    ما برنامه داریم مسجد را بیشتر از قبل مناسب‌سازی کنیم و امکانات لازم را فراهم کنیم تا برای برگزاری مراسمات بتوانیم پاسخ‌گوی نیاز مردم باشیم.    A14    هیئت امنا برای آینده برنامه‌ریزی کرده است.
در ادامه، از ترکیب 23 مضمون پایة مشابه، دوازده مضمون سازمان‌دهنده و سپس مضامین فراگیر به دست آمد که در جدول شمارة 3 آمده است. با توجه به تحلیل مصاحبه‌های انجام شده در پاسخ به سؤالات، که در زمينة روش‌های تأمین مالی مساجد و یافتن مؤثرترین و کارآمدترین روش تأمین مالی مساجد بود، تعداد هشت مضمون فراگیر به شرح زیر شناسایی شد: 
نقش موقوفات در ادارة مالی مسجد؛
نقش اجارة فضاهای مسجد برای برگزاری مراسمات در تأمین مالی مسجد؛
نقش خیّرین در ادارة مالی مسجد؛
نقش امام جماعت در تأمین مالی مسجد؛
نقش برنامه‌ها و فضاهای فرهنگی در نگرش مردم به کارکردهای مسجد؛
نقش اعتماد متقابل خیّرین و هیئت امنا در ارائة کمک به مسجد؛
تأثیر دانش و توان حقوقی مسجد در تأمین مالی آن؛
نقش برنامه‌ریزی هیئت امنا براي تأمین مالی مسجد.
جدول 3. تبدیل مضامین پایه‌ای به مضامین سازمان‌دهنده و فراگیر
ردیف    مضامین پایه‌ای    مضامین سازمان‌دهنده    مضامین فراگیر
1    خیّرین محلی به مسجد کمک می‌کنند    احساس مسئولیت مردم محله نسبت‌ ‌به ادارة مالی مسجد    نقش خیّرین در ادارة مالی مسجد
2    امام جماعت مسجد خود از خیّرین است        
3    کمک‌های مردمی به طور مستمر وجود دارد        
4    مسجد فقط به کمک‌های مردمی و خیّرین اتکا دارد    نقش وجود نظام کمک‌رسانی در استمرار کمک‌ها و اتکای مسجد به آنها    
5    برای دریافت کمک‌های مردمی، نظام کمک‌رسانی وجود دارد        
6    خیّرین فرامنطقه‌ای به مسجد کمک می‌کنند    احساس مسئولیت خیّرین فرامنطقه‌ای نسبت به ادارة مالی مسجد     
7    مسجد از اجارة فضای تجاری، درآمد دارد    اجارة املاک به عنوان یکی از پایه‌های درآمد مساجد     نقش موقوفات در ادارة مالی مسجد
8    مسجد از اجارة فضای داخلی درآمد دارد        
9    مسجد سرمایه‌گذاری کرده است    آینده‌نگری در اداره مالی مسجد    
10    مسجد موقوفة خاص دارد        
11    مردم محل به هیئت امنا اعتماد دارند    اعتماد خیّرین به هیئت امنا    نقش اعتماد متقابل خیّرین و هیئت امنا در ارائة کمک به مسجد
12    خیّرین خرد و کلان به هیئت امنا اعتماد دارند        
13    هیئت امنا به مردم اعتماد دارد    اعتماد هیأت امنا به خیّرین    
14    مسجد اماکن و فضای فرهنگی-مذهبی جانبی دارد    تأثیرگذار بودن وجود اماکن جانبی در جلب نظر مردم     نقش برنامه‌ها و فضاهای فرهنگي در نگرش مردم به كاركردهاي مسجد
15    مسجد برای برگزاری مراسمات زیرساخت رفاهی مناسبی فراهم کرده است        
16    امام جماعت در بین مردم محلی اعتبار و نفوذ دارد    تأثیرگذار بودن اعتبار و نفوذ امام جماعت     نقش امام جماعت در تأمين مالی مسجد
17    امام جماعت در بین خیّرین اعتبار و نفوذ دارد        
18    مسجد از برگزاری مراسم ختم درآمد کسب می‌کند    برگزاری مراسمات مرتبط در مناسبت‌ها توسط هیئات و سازمان‌ها    نقش اجارة فضاهاي مسجد براي برگزاري مراسمات در تأمين مالی مسجد
19    مسجد از برگزاری مراسم در حسینیه درآمد کسب می‌کند        
20    مسجد از برگزاری مراسم در سالن همایش درآمد کسب می‌کند        
21    مسجد در دریافت اجاره مشکل دارد    بروز مشکل در نتیجة سهل‌انگاری و ساده‌انگاری در امور حقوقی و مالی     تأثیر دانش و توان حقوقي مسجد بر تأمين مالي آن
22    موقوفات مسجد مشکل حقوقی دارد        
23    هیئت امنا برای آینده برنامه‌ریزی کرده است    نقش برنامه‌ریزی در مدیریت بهتر مالی    نقش برنامه‌ریزی هیئت امنا بر تأمین مالی مسجد
نتیجه‌گیری
در این قسمت با توجه به مضامین استخراجی، تحلیلی ارائه می‌شود و در نهایت با مقایسه بین این مضامین، اثربخش‌ترین روش از نظر مصاحبه‌شوندگان بیان خواهد شد.
یافتة اول: موقوفات در ادارة مالی مسجد نقش دارند: موقوفه‌ها، نقش کلیدی در ادارة مساجد در دوران کنونی دارند. در مساجدی که مطالعه شدند تقریباً نیمی از مساجد از موقوفه‌هایشان درآمد مناسبی داشتند. در اختیار داشتن موقوفه‌ها به واقع یکی از عوامل مؤثر بر خوداتکایی قلمداد می‌شود؛ چرا که این موقوفه‌ها به عنوان یک درآمد مستمر مشروع برای مسجد می‌توانند در طول سال‌ها پاسخ‌گوی نیاز مالی مسجد باشند.
یافتة دوم: اجارة فضاهای مسجد برای برگزاری مراسمات در تأمین مالی مسجد نقش دارد: مراسمات مختلفی هستند که معمولاً در مساجد برگزار می‌شود و مساجد نیز معمولاً از این طریق درآمد کسب می‌کنند. مجالس ختم، آیین‌ها و جشن‌ها از این مراسمات‌اند. در مساجدی که مدیران و هیئت امنای مسجد با دستگاه‌ها و سازمان‌ها به جهت برگزاری مراسم در سالن و حسینیة مسجد رایزنی می‌کردند، رونق بیشتری در برگزاری مراسمات وجود داشت.
یافتة سوم: خیّرین در ادارة مالی مسجد نقش دارند: یکی از جدی‌ترین راه‌های تأمین مالی مسجد در دوران کنونی، کمک‌های خیّرین است. مسجد باید برای جذب سرمایة خیّرین، برنامه و چارچوب کاری مشخصی داشته باشد. در برخي مساجد، وجود یک برنامه یا فرایند خاص برای جذب سرمایه از خیّرین برای تأمین مالی مساجد بسیار راه‌گشا بود. استمرار این کمک‌ها توسط خیّرین، کارکردی فرهنگی اجتماعی را نیز خواهد داشت. ترغیب مردم به ارائة کمک به مسجد، هم یک کار حسنه است و هم باعث می‌شود مردم خود را در برابر مسجد، مسئول بدانند. مسجد برای مردم است و مردم نیز متولی آن هستند؛ بنابراين خودشان بايد برای تأمین مالی آن برنامه‌ریزی کنند؛ چنانکه که یک مسلمان زکات، خمس و صدقه می‌پردازد، در مقولة تبرعات، کمک به مسجد هم باید جایگاه خودش را داشته باشد که این کار نیازمند فرهنگ‌سازی است. این یافته با پیشنهاد طرح شده در پژوهش موحدی (1384) مبنی بر اهمیت کمک‌های مالی مردم به مساجد، همسوست.
یافتة چهارم: امام جماعت در تأمین مالی مسجد نقش دارد: نقش امام جماعت در تأمین مالی مسجد را می‌توان در سه زمینه معرفی کرد. نخست اینکه امام جماعت با تبلیغ و بیان طرح‌ها و شرح اقدامات و تصمیمات هیئت امنا، زمینة‌ لازم برای جذب کمک‌های مردمی را فراهم می‌کند؛ دوم اینکه امام جماعت با اعتبار و نفوذی که دارد، می‌تواند زمینه‌ساز اعتماد خیّرین به مدیریت مسجد و مشارکت آنان باشد؛ سومین مورد هم رایزنی با دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف برای جذب اعتبارات است.
یافتة پنجم: برنامه‌ها و فضاهای فرهنگی در نگرش مردم به کارکردهای مسجد مؤثر است: بعضی از خیّرین، قصد کمک به فعالیت‌های فرهنگی مسجد، به خصوص برای قشر جوان را دارند. در صورتی که مسجد برنامه‌های فرهنگی مناسبی را طراحی کند و زیرساخت و فضاهای جانبی مرتبط را فراهم کرده باشد، می‌تواند این کمک‌ها را جذب نماید.
یافتة ششم: اعتماد متقابل خیّرین و هیئت امنا در ارائة کمک به مسجد مؤثر است: یکی از عواملی که نقش مهم و بسزایی در جلب سرمایة خیّرین و به طور کلی موفقیت مدیریت مسجد ایفا می‌کند، اعتماد متقابل خیّرین و هیئت امنا در ارائة کمک به مسجد است. زمانی که هیئت امنا با صداقت و شفافیت، وضعیت مسجد و طرح‌ها و مشکلات آن را با مردم در میان بگذارند، از حمایت‌های مردمی بهره‌مند خواهد شد. یکی از عواملی که باعث اعتمادسازی می‌شود، شفافیت است. ارائة گزارش‌های فصلی، دوره‌ای و سالیانه، مردم را از جزئیات مبالغ دریافت شده و هزینه شده مطلع می‌گرداند.
یافتة هفتم: دانش و توان حقوقی مسجد در تأمین مالی آن نقش دارد: برخی از مساجد در زمینه‌های مختلفی دچار مشکلات حقوقی می‌شوند؛ مانند املاک، موقوفه‌ها و قراردادهای مسجد. لذا باید با استفاده از توان حقوقی نمازگزاران، از بروز چنین مشکلاتی پیشگیری کرد. در صورت اتقان قراردادها و استمرار دریافتی‌ها، مسجد طبق توافقات صورت گرفته درآمد مستمر و پایدار خواهد داشت.
یافتة هشتم: برنامه‌ریزی هیئت امنا بر تأمین مالی مسجد اثر دارد: برنامه‌ریزی‌های بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت، مسیر جذب سرمایه و انجام پروژه‌ها را بسیار هموارتر خواهد کرد. مساجد موفق، مساجدی هستند که برای آیندة خود برنامه دارند. آینده‌نگری و تدوین برنامه، تضمین‌کنندة موفقیت مسجد است. در غیر این صورت، روزمرگی، مدیریت مسجد را فرا می‌گیرد.
در نهایت با توجه به محتوای مصاحبه‌ها مشخص شد که عموماً مساجد با اتکا به کمک‌های خیّرین و دریافتی‌های موقوفه‌ها، منابع مالی خود را تأمین می‌کنند؛ روش‌هایی که هر کدام مزایا و معایب خاص خود را دارد و اجرای صحیح هر کدام، اصولی خاص دارد. در سؤالی که به طور مشترک از تمامی مصاحبه‌شوندگان پرسیده شد، تقریباً تمامی آنها موقوفه را مناسب‌ترین و کارآمدترین روش تأمین مالی مسجد بیان کردند. به بیان آنان، در صورتی که مسجد از موقوفه‌های خوبی بهره‌مند باشد، هم وجهه و آبروی مسجد بهتر حفظ می‌شود، هم استمرار و دائمی بودن درآمد از محل موقوفه‌ها پشتوانة خوبی برای مسجد خواهد بود.
در بین مساجدی که بررسی شدند، مساجدي موفق‌تر بودند که اعضای هیئت امنای آنها با رویکرد صحیح اقتصادی و داشتن دانش و ساختار مدیریت مالی به ادارة مسجد می‌پردازند. برنامه‌ریزی و آینده‌نگری، رکن اساسی مدیریت مسجد است. در صورتی که اعضا فاقد مؤلفه‌های ياد شده باشند، حتی در صورت وجود موقوفه‌های متعدد و کمک‌های گستردة خیرین، مسجد به صورت کارا و اثربخش اداره نخواهد شد.
در تحقیقاتی که در کشور انجام شده‌، از زوایای متعددی به مسجد پرداخته شده است؛ از جمله، جایگاه مسجد در آیات و روایات، مدیریت و رهبری در مسجد، نقش امام جماعت فعال در مسجد، مطالعة مسجد از دیدگاه جامعه‌شناختی، آسیب‌شناسی مساجد، و مطالعه و احصای کارکردهای مسجد در ادوار مختلف تاریخی. در این میان، شاید مهجورترین بخش، بررسی عوامل مؤثر بر خوداتکایی مالی مساجد باشد. با بررسی‌هایی که صورت گرفت مشخص شد که در تحقیقات مختلف، یا به این موضوع پرداخته نشده یا به صورت سطحی و گذرا از آن عبور شده است. در بعضی تحقیقات به موضوع درآمدها و هزینه‌های مسجد به عنوان یک مسئله حل نشده اشاره شده است؛ ازاين‌رو امکان مقایسة جامع یافته‌های این پژوهش با یافته‌های دیگران حاصل نشد. 
پیشنهادهای اجرایی
- با توجه به یافته‌های تحقیق و بر اساس مضامین فراگیر، پیشنهادهایی بیان شده است. با توجه به نقش موقوفه‌ها در ادارة مالی مسجد، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
توسعة موقوفه‌های مسجد با الگوی وقف خاص با استفاده از کمک‌های کلان؛
توسعة موقوفه‌های مسجد با الگوی وقف جمعی با استفاده از سرمایه‌های موجود و کمک‌های خُرد مردمی؛
اجاره دادن فضاهای داخلی مسجد برای فعالیت‌های ورزشی و فرهنگی؛
اجاره دادن فضاهای خارجی مسجد برای واحدهای تجاری، مؤسسات و شرکت‌ها؛
سرمایه‌گذاری مسجد در طرح‌ها و پروژه‌های اقتصادی، مانند خرید سهام شرکت‌ها و کارخانجات؛
مشارکت در راه‌اندازی یک بنگاه اقتصادی مانند یک واحد تولیدی، نانوایی و‌...؛
اختصاص یا احداث موقوفه از محل اعتبارات ادارة کل اوقاف و امور خیریه برای مساجدی که موقوفه ندارند.
- با توجه به نقش اجارة فضاهای مسجد برای برگزاری مراسمات در تأمین مالی مسجد، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود: 
احداث زیرساخت‌های عمرانی براي برگزاری مراسمات گوناگون؛ مانند سالن‌های اجتماعات؛
اجاره دادن فضاهای داخلی مسجد برای مراسمات؛ مانند مراسمات ختم، جلسات فرهنگی مذهبی و همایش‌ها.
- با توجه به نقش خیّرین در ادارة مالی مسجد، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
شناسایی خیّرین محلی و منطقه‌ای؛
عضویت خیّرین محلی در هیئت امنای مسجد و مشارکت آنان در تصمیم‌گیری‌ها؛
مشارکت دادن خیّرین مسجد در انجام پروژه‌های عمرانی؛
رایزنی اعضای هیئت امنا با خیّرین فرامحلی و استانی جهت جذب اعتبارات؛
بهره‌گیری از ظرفیت خیّرین در حل معضلات فرهنگی اجتماعی محله؛
استقرار یک نظام کمک‌رسانی جهت جذب کمک‌های خرد مردمی؛
تشویق خیرین به وقف بخش‌های متنوعی از دارایی‌های منقول و غیرمنقول خود برای مساجد؛
تشویق خیرین به روش‌های جدید وقف، از جمله وقف سهام شرکت‌ها برای مساجد.
- با توجه به نقش امام جماعت در تأمین مالی مسجد، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
تبلیغ جهت دریافت کمک‌های خرد به صورت پیوسته از نمازگزاران؛
رایزنی با مسئولین استانی، به ویژه ادارة کل اوقاف و امور خیریه و دفتر امام جمعه و‌...؛
ارتباط با خیّرین محلی و استانی جهت جذب اعتبارات.
- با توجه به نقش برنامه‌ها و فضاهای فرهنگی در نگرش مردم به کارکردهای مسجد، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
تأسیس واحدهای فرهنگی، هنری و ورزشی در مساجد براي جذب جوانان محله و منطقه؛
بازسازی و نوسازی واحدهای فرهنگی، هنری و ورزشی، مانند کتابخانه و سالن ورزشی.
- با توجه به نقش اعتماد متقابل خیّرین و هیئت امنا در ارائة کمک به مسجد، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
ارائة گزارش شفاهی مالی فصلی به نمازگزاران و خیّرین به صورت منظم؛
ارائه گزارش کتبی مالی سالانه به نمازگزاران و خیّرین و نهادهای نظارتی.
- با توجه به تأثیر دانش و توان حقوقی مسجد بر تأمین مالی، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود: 
استفاده از ظرفیت نمازگزاران آشنا به مسائل حقوقی براي اتقان امور و اطمینان از صحت فعالیت‌های اقتصادی مسجد؛
استفاده از ظرفیت نمازگزاران حقوق‌دان جهت کارگشایی در صورت بروز مشکل؛
تأسیس واحد حقوقی مسجد زیر نظر هیئت امنا جهت نظارت بر موقوفه‌ها؛
- با توجه به نقش برنامه‌ریزی هیئت امنا بر تأمین مالی مسجد، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
نگارش چشم‌انداز برای آیندۀ مسجد و تعیین اهداف کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت بر اساس آن؛
تعیین برنامه‌ها و پروژه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلند‌مدت؛
استفاده از نظرات کارشناسان عمرانی و فرهنگی در تهیۀ طرح‌های عمرانی و فرهنگی؛
برآورد هزینۀ پروژه‌های عمرانی و روزانۀ مسجد.
پیشنهادهای علمی
شناسایی عوامل مؤثر بر ارتقای انگیزة خیرین در ارائة کمک‌های مالی به مساجد؛
شناسایی عوامل مؤثر بر ارتقای انگیزة نمازگزاران در ارائة کمک‌های مالی به مساجد؛
بررسی تطبیقی نگرش اعضای هیئت امنا و نمازگزاران در ارائة منظم گزارش‌های مالی؛ 
بررسی تطبیقی نگرش اعضای هیئت امنا و نمازگزاران در جمع‌آوری کمک‌های نقدی در بین صفوف نماز جماعت؛
شناسایی تجارب موفق مساجد در جذب کمک‌های مالی مستمر و مکفی مردمی؛
بررسی تطبیقی مساجد موفق در خصوص راه‌های تأمین مالی مسجد؛
بررسی جذابیت روش‌های جدید وقف، از جمله وقف سهام شرکت‌ها برای مساجد؛
انجام این پژوهش نیز با مشکلات و چالش‌هایی روبه‌رو بوده است. کمبود منابع و پژوهش‌های مشابه، تعداد کم پاسخ‌گویان صلاحیت‌دار، کتمان اطلاعات، بزرگ‌نمایی مشکلات و نبود اطلاعات آماری کلان، از جمله مهم‌ترین چالش‌ها و محدودیت‌های این تحقیق به شمار می‌آید.