اسلام و پژوهش‌های مدیریتی

 
مقدمه
مساجد اصلي‌ترين مکان براي عبادت خداوند بر روي زمين‌اند؛ «قال الله تعالي: ألا إنّ بيوتي في الارض المساجد، تُضيءُ لأهل السماء کما تُضيءُ النجوم لأهل الارض» (مجلسي، 1403ق، ص 14)؛ و حضور در مساجد موجب تقويت ايمان و برکات فراوان براي مؤمنين بوده و دوري از آن موجب گمراهي مي‌شود چنانكه رسول خدا مي‌فرمايد: «الإختلاف الي المساجد رحمةٌ و الإجتناب عنها نفاق» (متقي، 1419، ص 570).
مساجد کارکردهاي فراواني دارند که همگي در ذيل چهار عنوان قابل جمع‌اند: 1. کارکرد عبادي (فردي و جمعي)؛ 2. کارکرد فرهنگي (تعليم، تربيت، تبليغ)؛ 3. کارکرد اجتماعي (رسيدگي به فقرا، حل اختلافات، مرکز مشاوره، صندوق قرض‌الحسنه، ستاد بحران، فعاليت‌هاي درماني، ورزشي و...) 4. کارکرد سياسي (مبارزات سياسي، تقويت حکومت اسلامي، فعاليت‌هاي انتخاباتي، مشارکت در راهپيمايي‌ها، دعوت از مسئولين و فعالان سياسي، برگزاري مناظرات و کرسي‌هاي سياسي و همچنين سازمان‌دهي و تربيت نيروهايي براي تأمين امنيت داخلي و خارجي کشور).
مسجد به قشر يا گروه خاصي تعلق ندارد و همة مسلمانان در محقق ساختن اهداف آن، مسئول‌اند و در طول تاريخ نيز مساجد توسط خود مردم اداره شده‌اند. روحانيون و علما نيز در ادارة مسجد نقش مهم و تأثيرگذاري را ايفا کرده‌اند و يکي از مؤثرترين اقشار در اين زمينه بوده‌اند. حضور روحانيت در مساجد موجب شده است که بسياري از انحرافات از آنجا دور شود و اسلام ناب و اصيل در اين اماكن تبليغ و ترويج شود و مساجد از تک‌بعدي بودن خارج شوند و همة کارکردهاي بالا در مساجد پيگيري شود. همچنين وجود علماي وارسته در مساجد و اخلاق ديني آنها موجب جذب اقشار مختلف جامعه به مساجد شده است. به ‌راستي مصداق کامل كساني که مساجد را آباد مي‌کنند، ائمة جماعاتي‌اند که از جنبه‌هاي گوناگون به مسجد گرمي و رونق مي‌بخشند (نوبهار، 1376، ص 230).
با اين حال، نقش روحانيت در مسجد و تأثير آنها در تحقق هر يک از اين کارکردها، با توجه به شرايط فرهنگي، اجتماعي و سياسي، در زمان‌ها و مکان‌هاي مختلف، تفاوت‌ها و شدت و ضعف‌هاي بسياري داشته است. يکي از دلايل اين مسئله، عدم تعريف جايگاه و نقش اقشار مختلف مردم، از جمله روحانيون، در مساجد است و تفاوت ديدگاه‌ها و سليقه‌ها موجب شده است که در دوره‌ها و مکان‌هاي مختلف افراد ذي‌نفوذ و تأثيرگذار در مساجد، در تصميماتشان طبق نظر خويش اقدام كرده، نقش و حيطة نفوذ افراد، از جمله روحانيون را کم يا زياد کنند.
اين اختلاف نظرها در بخش مديريت مسجد، موجب ضعف کارکردي مساجد و عدم اقبال مردم به مساجد شده است. در بيشتر نظرسنجي‌هاي به عمل آمده در داخل کشور، ضعف مديريت مسجد دليل اصلي عدم گرايش به آن عنوان شده است (عباسي، 1394، ص 2). براي بر طرف شدن اين عملكردهاي سليقه‌اي لازم است تا تحقيقاتي علمي صورت بگيرد و نقش‌ها و حيطة وظايف هر يک از اقشار جامعه در تحقق آرمان‌هاي مساجد بيان شود.
تحقيق پيش‌رو در‌صدد شناخت و تبيين نقش ائمة جماعات به ‌عنوان مديران مساجد در تحقق کارکرد فرهنگي مسجد است. امام جماعت به‌ عنوان مدير فرهنگي مسجد، بايد واجد نقش‌هايي باشد که بتواند به نحو مطلوب و کارآمد، امورات فرهنگي مسجد را مديريت كند. بنابراين آنچه به ‌عنوان مسئله در اين پژوهش مورد توجه است، نقش‌هاي مديريتي امام جماعت در فعاليت‌ها و کارهاي فرهنگي مساجد است. اين پژوهش درصدد است با بررسي منابع اسلامي و مطالعات پيشين و مطالعة وضعيت فعاليت‌هاي فرهنگي جاري در مساجد، اين نقش‌ها را تبيين كند تا بتواند راهگشاي خوبي براي ائمة مساجد به‌ عنوان مديران فرهنگي مسجد محسوب شوند. براي اين امر لازم است مسجد و اهداف آن و کارکرد فرهنگي آن به‌ خوبي شناخته شده، تجزيه و تحليل شود و مشخص گردد دقيقاً چه‌کار فرهنگي‌اي بايد صورت بگيرد؛ سپس بررسي شود که نقش و جايگاه امام جماعت به‌عنوان مدير مسجد، در تحقق اين کارکرد چيست و به چه اندازه است.
1. مفهوم‌شناسي
1-1.‌ مسجد
کلمة «مسجد» به فتح يا کسر جيم از مادة «سَجَدَ يسْجُد سُجُوداً» گرفته شده و در کتب لغت به معناي خضوع و خشوع و فروتني آمده است. (المقياس اللغه). زجاج در تعريف مسجد مي‌گويد: «کل موضع يتعبد فيه فهو مسجد» (تاج العروس، ج2، ص 371). اين عبادتگاه، به زيباترين حالت عبادي انسان نام‌گذاري شده است.
در اصطلاح شرعي، مسجد به مکان معين و موقوف براي نماز اطلاق شده؛ چنانکه در متون فقهي در اين باب آمده است: «المراد بالمسجد المکان الموقوف علي کاف‍‍ة المسلمين للصلاة».‌ (موظف رستمي، 1388، ص 20). گذشته از واژة مسجد، گاه جامع نيز بر اين مکان اطلاق شده است. در واقع، «جامع» صفت براي مسجد بزرگي است که در آن نماز جمعه بر‌پا مي‌شود.
2-1. مديريت
مديريت، فرايند به‌کارگيري مؤثر و کارآمد منابع مادي و انساني در برنامه‌ريزي، سازمان‌دهي، بسيج منابع و امکانات، هدايت و کنترل است که براي دستيابي به اهداف سازماني و بر اساس نظام ارزشي مورد قبول صورت مي‌گيرد (رضاييان، 1395، ص 25).
بنابراين تعريف، مديريت مسجد عبارت است از: ادارة يك سازمان معنوى از طريق هماهنگ‌سازي منابع (انسانى و مالى)، جهت تحقق اهداف الهى و معنوى (موظف رستمي، 1386، ص 20). مديريت مسجد، حوزه‏اى پيچيده و ظريف است كه در آن، هم اداره‌کننده، هم اداره‌ شونده و هم محصول، انسان‌ها‌يند. به عبارت روشن‌تر، مديريت مسجد با قلمروهاى گستردة فعاليت‌هاى انسانى سروكار دارد كه ادارة امور آن بسيار پيچيده و مستلزم دانش و بينش عميق در ابعاد مختلف است.
3-1. فرهنگ
در تعريف فرهنگ آمده است: «فرهنگ، کليت در‌هم تافته‌اي است که دانش، دين، هنر، قانون، اخلاقيات، آداب‌ و رسوم و هرگونه توانايي و عادتي است که آدمي به‌عنوان عضو جامعه آن را کسب مي‌کند» (تايلر،1871). دانشمند ديگري فرهنگ را اين‌گونه تفکيک کرده است: فرهنگ بر دو نوع است: 1. فرهنگي که در موسيقي، نقاشي، ادبيات و... جلوه مي‌کند و تأکيد آن بر يک محصول و يکدست ساخته است و ميراث فرهنگي را شکل مي‌دهد؛ 2. فرهنگي که نرم‌افزار ذهني است. اين قسم، پديده‌اي جمعي است و همة مردمي که در آن محيط زندگي مي‌کنند، در آن سهيم‌اند و اعضاي يک گروه را از گروه‌هاي ديگر متمايز مي‌سازد. اين نوع فرهنگ شامل نهادها، نظام قانوني، شيوة ادارة جامعه، الگوهاي خانواده و هنجارهاي اجتماعي است و کلاً همة فعاليت‌ها، کنش‌هاي متقابل و دادوستدهاي جامعه را شامل مي‌شود (هافستد، 1997).
4-1. امام جماعت
امام جماعت کلمه‌اي مرکب است که از دو کلمة «امام» و «جماعت» تشکيل شده است. امام در لغت به معناي پيشوا، مقتدا، رئيس و پيشرو است (دهخدا، 1332). راغب اصفهاني مي‌گويد: امام آن کسي است که از او پيروي و به او اقتدا مي‌شود؛ خواه انسان باشد يا کتاب يا غير آن؛ حق باشد يا باطل (راغب اصفهاني، 1412ق، ج1، ص87). جماعت نيز به معناي گروهي از مردم است (دهخدا، 1332، معين، 1360). بنابراين امام جماعت در لغت به معناي پيشرو و مقتداي جمعي است که پيروان از او تبعيت مي‌کنند. در اصطلاح، امام جماعت کسي است که در بين گروهي که مي‌خواهند نماز اقامه کنند، جلوتر از همه مي‌ايستد و ديگران به او اقتدا مي‌کنند و نماز مي‌خوانند (فرهنگ مسجد، 1385، ص 67).
منظور ما از امام جماعت، شخصي است که از تحصيلات عالية ديني برخوردار است و آشنايي كافي و وافي در حوزه‌هاي فقهي و احكام و مسائل شريعت اسلامي دارد، و داراي شرايط و الزامات ذکر شده در منابع ديني براي امامت مسجد است.
2. جايگاه امام جماعت
هر يک از اصناف اجتماعي با هدف رفع يکي از نيازهاي زندگي انسان پديد آمده است. نيازهاي انسان منحصر در نيازهاي مادي نيست؛ بلکه نياز غيرمادي او اساسي‌تر و مهم‌تر است. نياز غيرمادي همان نياز به وحي و دين و هدايت آسماني است. خداوند براي رفع اين نياز شخصيت‌هاي برگزيده‌اي را به همراه پيام آسماني ميان مردم فرستاده است که حامل اين سه مسئوليت بودند: 1. دريافت پيام خدا؛ 2. انتقال اين پيام به مردم؛ 3. اجرا و تحقق آن محتوا در سطح جامعه. پس از شهادت پيامبر گرامي اسلام و غيبت آخرين وصي‌ ايشان، اين مسئوليت‌ها نياز به متولي دارند. لازم است گروهي اين وظايف را به عهده بگيرند و دنباله‌رو حرکت پيامبران باشند. اين گروه، طلاب و عالمان دين‌اند (عالم زاده نوري، 1389، ص 33).
علما وارثان و جانشينان پيامبران‌اند. پيامبر اکرم فرمودند: «إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاء»؛ همانا عالمان وارثان انبيايند (کليني، 1407، ص 39). در سورة توبه، خداوند گروهي از مؤمنان را براي ادامة راه پيامبران و فهم عميق دين و بازگشت به ‌سوي مردم و ابلاغ پيام دين و همچنين تلاش براي تحقق آرمان‌هاي ديني فرامي‌خواند: «فَلَوْ لَا نَفَرَ مِن كلِّ فِرْقَةٍ مِّنهْمْ طَائفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فىِ الدِّينِ وَ لِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيهِمْ لَعَلَّهُمْ يحْذَرُون‏»؛ چرا از هر گروهى از آنان طايفه‏اى كوچ نمى‏كنند تا در دين آموزش ببينند و در مراجعت، مردم خود را بيم دهند؟ شايد آنها بترسند (توبه:122). در زمان حاضر، اين گروه طلاب و فضلا و روحانيون‌اند که اين وظيفة خطير را به عهده گرفته‌اند. امام جماعت در مسجد به ‌عنوان يک عالم ديني نقشي جدي در تحقق اين رسالت دارد.
3. کارکرد فرهنگي مسجد
مسجد به‌عنوان نماد تأثيرگذار بر الگوهاى رفتارى افراد در زمينة مذهبى مطرح است؛ از‌اين‏رو، به ‌صورت غيرمستقيم در شكل‏گيرى فرهنگ و هويت افراد، چه در سطح فردى و چه در سطح اجتماعى، نقش بسزايى ايفا مي‌كند (عباسي، 1385، ص 377).
فرهنگ در بعد افکار، احساسات و رفتارها و به عبارتي در همة احوالات انسان دخيل است و مانند نرم‌افزاري درون شاکلة انسان عمل مي‌کند. عناصر پنج‌گانه‌اي که براي فرهنگ ذکر شده‌اند، يعني ارزش‌ها، هنجارها، عقايد و باورها، نمادها، صنايع فرهنگي و هنري (مديريت فرهنگي، 1393، ص 39)، تمام ابعاد زندگي از لايه‌هاي عميق اعتقادات و باورها تا لايه‌هاي بيروني و رفتاري و حتي نمادهاي دست‌ساختة بشر را در‌بر مي‌گيرد؛ ازاين‌رو، تمام جنبه‌هاي زندگي شخصي، خانوادگي، اجتماعي، سياسي و حتي جهاني انسان را شامل مي‌شود. اين مسئله کافي است تا اهميت فرهنگ به‌ خوبي فهميده شود. دين هم که از ناحية خداوند براي بشر آمده، همان فرهنگ است که در مورد تمام ابعاد فکري و رفتاري بشر و همچنين همة ابعاد اجتماعي و حاکميتي او اصول و قواعدي را مطرح کرده است.
با عنايت به اينکه مساجد محل اصلي نشر فرهنگ ديني عامة مردم در کشورند، لازم است براي توسعة فرهنگي گام‌هاي اوليه را از همين پايگاه‌هاي فرهنگ ديني، يعني مساجد شروع کرد؛ زيرا تقويت اين پايگاه‌ها به معناي مصون‌سازي فرهنگ خودي در برابر تهاجم، شبيخون يا ناتوي فرهنگي بيگانگان است. نکتة بسيار مهم اين است که کارکرد فرهنگي مسجد جايگاه بنيادين نسبت به سه کارکرد ديگر مسجد دارد و اگر در کارکرد فرهنگي موفق نباشيم و امام جماعت به ‌عنوان مدير مسجد نتواند کارکرد فرهنگي را به‌ خوبي عملياتي کند، در سه کارکرد ديگر هم مشکل خواهيم داشت.
4. مصاديق کارکرد فرهنگي مساجد
1-4. تبليغ دين
از بزرگ‌ترين افتخارات مسجد اين است که محل تبليغ دين بوده و از ديرباز دين اسلام در مسجد تبليغ و ترويج مي‌شده است. در سال‌هاي آغازين بعثت، به دليل جو حاکم بر مکه، امکان تبليغ علني براي پيامبر فراهم نبود. پس از هجرت پيامبر اکرم به مدينه و بنا نمودن مسجدالنبي، فصلي نوين در آموزش و فعاليت‌هاي فرهنگي مسلمانان آغاز شد. تلاش‌هاي فرهنگي در مدينه، پيش از هجرت و قبل از بناي مسجد نيز سابقه داشت؛ اما قابل‌ مقايسه با بعد از بناي مسجدالنبي نبود. حضور منظم مسلمانان در اين مسجد، بهترين فرصت براي کارهاي تبليغي رسول خدا فراهم مي‌کرد و حضرت بعد از برگزاري نماز با مردم سخن مي‌گفت. بعد از زياد شدن تعداد مسلمانان، پيامبر اکرم بر روي منبري کوتاه به موعظه مي‌پرداخت.
خود گنبد و گلدستة مسجد نقش تبليغي براي دين دارد و هر که آن را مي‌بيند، به ياد خدا و دين مي‌افتد. صداي قرآن و اذاني که از مساجد پخش مي‌شود، مراسمات مختلف در مساجد، مثلاً در ماه رمضان و محرم، همگي حالت تبليغي دارند و مردم را به دين و سعادت دعوت مي‌کنند. مسجد بايد به گونه‌اي ‌باشد که هرکس وارد آن شد، با ديدن مسجد به ياد خدا، معنويت و دين بيفتد. مقام معظم رهبري دربارة نقش تبليغي مساجد فرموده‌اند: «مساجد بايد آباد باشد؛ صداي اذان بايد از مساجد بلند شود؛ بايد همة نشانه‌هاي توجه به نماز و اقامة نماز را در شهر اسلامي ببينند؛ بايد احساس کنند؛ هم مردم خودمان، هم کساني که وارد اين شهرها مي‌شوند. نشانه‌هاي اسلامي بايد واضح و آشکار باشد» (هفدهمين اجلاس سراسري نماز 29/08/1387).
هرچند ممکن است چنين تلقي شود که با وجود وسايل ارتباط‌جمعي پيشرفتة امروزي، نقش تبليغي مساجد اهميت قبلي خود را از دست‌ داده‌اند، ولي بايد اذعان کرد که به دليل پراکندگي مساجد در جوامع اسلامي و گسترش آنها در تمام نقاط شهري و روستايي، و همچنين حرمت و قداستي که اين مکان دارد، سبب شده است تا مساجد نقش مهم خود را در جنبة تبليغي همچنان حفظ كنند. اتفاقاً مسجد، محل مناسبي براي کار جمعي و حساب ‌شده براي ورود به فضاي مجازي و استفاده از وسايل ارتباط جمعي براي تبليغ دين به‌ صورت سازمان‌يافته است.
1-1-4.‌ ابعاد تبليغ در مسجد
الف) تبليغ دين: مسجد به‌ عنوان پايگاه اصلي ترويج دين، بايد دين و معارف ديني را در سطح جامعه و محل ترويج کند تا از اين طريق بتواند سطح دين‌داري و توجه مردم به آن را افزايش دهد.
ب) تبليغ مسجد: يکي ديگر از ابعاد تبليغي مسجد، تبليغ خود مسجد به ‌عنوان مهم‌ترين پايگاه ديني است. اگر مسجد در اين کار موفق باشد، مي‌تواند انواع معارف ديني را به افراد جذب شده بياموزد و ارتباط آنها را با دين و معنويات افزايش دهد.
ج) تبليغ برنامه‌هاي مسجد: بعد ديگر تبليغي، مساجد تبليغ فعاليت‌هايي است که در مسجد صورت مي‌گيرد، هم براي افراد داخل مسجد و هم افرادي که در خارج از مسجد هستند.
2-4.‌ آموزش
آموزش با مسجد ارتباط نزديکي دارد؛ زيرا فراگيري آموزه‌هاي وحياني در اوايل بعثت، در مساجد صورت مي‌گرفت. حفظ آيات، نقطة آغاز آموزش و درک و تفهيم آيات به‌ واسطة سخنان پيامبر اکرم در مساجد بود. تبديل مسجد به مدرسه‌اي براي مسلمانان با هدف صورت گرفت و مسجد را به مرکز مهم آموزش در جامعة اسلامي تبديل کرد. در فضاي داخلي مسجد، همان‌گونه که محراب نماد کارکرد عبادي است، منبر نيز نماد کارکرد آموزشي بوده و مؤيد انتقال آموزه‌هاي ديني از سوي خدا براي بشر به ‌واسطة امام است.
پيامبر اکرم ضمن تشويق عملي براي برگزاري جلسات آموزش در مسجد، در حديثي فرمودند:
‌مَنْ غَدَا إِلَى الْمَسْجِدِ لَا يُرِيدُ إِلَّا لِيَتَعَلَّمَ خَيْراً أَوْ لِيُعَلِّمَهُ كَانَ لَهُ أَجْرُ مُعْتَمِرٍ تَامَّ الْعُمْرَةِ وَ مَنْ رَاحَ إِلَى الْمَسْجِدِ لَا يُرِيدُ إِلَّا لِيَتَعَلَّمَ خَيْراً أَوْ لِيُعَلِّمَهُ فَلَهُ أَجْرُ حَاجٍّ تَامَّ الْحِجَّة.
پاداش کسي که صبحگاهان به‌ قصد ياد دادن يا فراگرفتن چيز مطلوبي به مسجد مي‌آيد، همچون پاداش شخصي است که يک عمرة کامل را انجام داده باشد؛ و پاداش کسي که شبانگاهان به ‌قصد ياد گرفتن و ياد دادن کار خيري به مسجد مي‌آيد، مانند پاداش فردي است که يک حج کامل به‌جاي آورده باشد (مجلسي، 1403ق، ص 185).
پيامبر گرامي اسلام مي‌فرمايند: «يَا أَبَا‌ذَرٍّ كُلُّ جُلُوسٍ فِي الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إِلَّا ثَلَاثَةً قِرَاءَةُ مُصَلٍّ أَوْ ذَاكِرٌ لِلَّهِ تَعَالَى أَوْ مُسَائِلٌ عَنْ عِلْمٍ»؛ اي اباذر! هر نشستني (اضافي و بيهوده) در مسجد لغو است؛ مگر براي سه چيز: براي اقامة نماز؛ يا ذکر خداوند متعال؛ يا پي‌جويي از مسائل علمي (حر عاملي، 1409ق، ص 115). جملة پاياني اين حديث به‌روشني نشان مي‌دهد که مسجد در اسلام جايگاه گفت‌و‌ گوهاي علمي است. همچنين از عبارت «مُسَائِلٌ عَنْ عِلْمٍ» چنين برمي‌آيد که لازم نيست علومي که در مسجد مورد بحث و گفت‌و گو قرار مي‌گيرند، حتماً دانش‌هاي ديني باشند؛ بلکه هر دانش سودمندي، چنانچه ياد دادن و آموختن آن از نظر شرعي با اشکالي روبه رو نباشد، مي‌تواند در مسجد مورد بحث و بررسي قرار گيرد.
1-2-4.‌ مباحث آموزشي
مباحثي که در مساجد آموزش داده مي‌شوند، طيف گسترده‌اي دارد که در ذيل به آن اشاره مي‌شود.
الف) اعتقادات: خيلي از مشکلات مردم، ناشي از ضعف در اعتقادات است. اعتقادات آنان، يا تقليدي است و همراه با استدلال و برهان نيست يا اينکه با هجمة شديد افکار مخالف روبه‌روست و دچار سستي و تزلزل شده است. امروزه دشمنان در فضاي رسانه و فضاي مجازي سعي در تخريب اين بنيان دارند و روشن است که افعال و افکار انسان‌ها ناشي از اعتقادات و باورهاي آنهاست و زماني که پايه و ستون خراب شود، ديگر بنايي باقي نخواهد ماند. متأسفانه فضاي مدارس و رسانه‌هاي داخلي نيز در تقويت اين بنيان‌هاي اعتقادي مطلوب نيست و اين وظيفة خطير را بايد مساجد انجام دهند و پايه‌هاي اعتقادي مردم را تقويت کنند.
ب) معارف اخلاقي: پيامبر اکرم مي‌فرمايند كه من مبعوث شده‌ام تا مکارم اخلاقي را آموزش و گسترش دهم و ايشان اين کار را در مساجد آغاز کردند. اسلام براي ابعاد فردي، خانوادگي و اجتماعي انسان‌ها برنامه‌هاي اخلاقي ارائه کرده است و ازاين‌رو، کامل‌ترين دين است و اين‌گونه مسائل بايد در مساجد آموزش داده شوند، اگر امروزه در سطح خانواده و جامعه اشکالات زيادي ديده مي‌شود به دليل دوري از همين معارف است و لازم است تا فعالان فرهنگي مساجد، اهتمام جدي به آموزش اين مباحث داشته باشند.
ج) احكام: آموزش احکام شرعي امري بسيار مهم، حساس و سخت است؛ چراکه اگر افراد به وظيفة شرعي خود عمل نکنند، دچار عقوبت مي‌شوند و چنانچه احکام را اشتباه آموخته باشند، در برخي مسائل دچار مشکلات جدي مي‌شوند. لازم است امر مهم آموزش احکام در مساجد به‌ صورت جدي احيا گشته و کلاس‌هاي آموزش احکام برقرار شود.
يکي از عبادت‌هاي بسيار مهمي که هر روزه در مساجد انجام مي‌شود، آشنا کردن مردم با احکام عبادي است که متأسفانه گاهي اوقات کم‌ارزش تلقي مي‌شود. احکام، معمولاً يا بين دو نماز يا به‌صورت يک جلسة مستقل بيان مي‌شود. از آنجايي که بر هر مکلفي واجب است احکام مورد ابتلاي خود را بياموزد، يادگيري و آموزش احکام در مساجد ضرورت پيدا مي‌کند. معمولاً در قفسة کتاب‌هاي مسجد، در کنار کتاب‌هاي قرآن و دعا، رساله‌هاي علمية علما قرار داده مي‌شود.
د) معارفت گستردة ديني: دين اسلام در مورد مسائل فراواني صحبت کرده است؛ از جمله تاريخ گذشتگان و پيامبران، احوال زمين و آسمان و موجودات در آن، مانند فرشتگان، شيطان و اجنه و...، که منبعي ناب از معارف الهي است که موجبات سعادت دنيوي و اخروي انسان مي‌شود؛ مثلاً خيلي از مسائل علمي و پزشکي در ادبيات ديني ما موجود است که مي‌تواند بسياري از مشکلات بشريت را برطرف کند. اين‌گونه مسائل مي‌توانند در مساجد بيان شود و دانسته‌ها و معرفت اهل مسجد را افزايش دهند.
ه‍) مباحث علمي مورد نياز: امروزه مردم براي زندگي به نحو مطلوب، به داشتن شناختي مناسب از مسائل حقوقي، پزشکي، اقتصادي و‌... نياز دارند. امروزه آسيب‌هاي جديد اجتماعي پيش آمده است که ذهن همة مردم، به ويژه والدين را درگير کرده است. آموزش علومي مانند روانشناسي و حل مشکلات شخصي و خانوادگي مي‌تواند کمک مهمي به حل مشکلات آحاد جامعه بکند. آموزش چگونگي موفقيت در فعاليت‌هاي اقتصادي و آموزش چگونگي سرمايه‌گذاري، خريد و فروش، بورس و‌... مي‌تواند کمک مهمي به زندگي اقتصادي مردم بکند. مسجد مي‌تواند در اين زمينه‌ها پيشتاز باشد و از آموزش اين مباحث به مؤمنين استفاده کند و زندگي آنها را بهبود بخشد.
امروزه آموزش مباحث تحصيلي، زبان خارجي، رايانه و... نيز مي‌تواند در جذب افراد به مساجد تأثير شگرفي داشته باشد. معمولاً هزينة‌ کلاس‌ها در مساجد پايين‌تر و اعتماد خانواده‌ها به مساجد بيشتر است و مي‌توان در کنار اين امور افراد زيادي را به مساجد جذب كرد.
و) آموزش آداب و احكام مسجد: بخش آموزشي مسجد، يکي از آموزش‌هايي که مي‌تواند ارائه دهد، آموزش آداب و فرهنگ حضور در مساجد است؛ زيرا خيلي از مشکلات مساجد، از داخل مسجد و از ناحية خود علاقه‌مندان به مسجد است. ناآشنايي با تقدس و جايگاه مسجد در اسلام و رعايت نکردن حرمت آن به‌ طور کامل، ناآشنايي با آداب مسجد و نماز جماعت، ضعف در زمينة آداب حضور در نماز جماعت و ابتلاي به مکروهات، مانند سروصدا کردن و بالا بردن صدا و نزاع کردن، حضور با بوي نامطبوع بدن و لباس‌هاي کثيف، و رعايت نکردن نظم در صفوف، از اين موارد است (عباسي رسول، 1394، ص 178).
ز) آموزش علم مديريت به فعالان مسجد: خيلي از مشکلات در مساجد ناشي از ضعف فعالان و ضعف مديريتي آن است. مي‌توان با آموزش علم مديريت به فعالان مسجد در بخش‌هاي مختلف، به اعتلاي بيشتر مسجد کمک کرد. آموزش نظم (نهج البلاغه، ن 47)، روحية تلاش (نجم: 39) و اتقان (كليني، 1407ق، ج 3، ص 263). در امور، در اعتلاي وضع کاري فعالان مسجد و اهل مسجد مؤثر خواهد بود.
3-4. ‌تربيت و اخلاق
هميشه در کنار «تعليم» اصطلاح «تربيت» مي‌آيد يا در کنار «آموزش» اصطلاح «پرورش» هم اضافه مي‌شود و اين نشان دهندة اين است که صرف تعليم و آموزش کافي نيست و ما احتياج داريم در محيطي اين دانسته‌ها را به باور و عمل در بياوريم و به ‌صورت عملي اين مسائل را پياده کنيم؛ که يکي از راه‌هايش وجود مکاني مخصوص براي اجراي اين آموزه‌هاست و راه ديگرش ديدن افراد متخلق به اين آموزه‌ها‌ست و از آنجا که مسجد محل حضور مؤمنين و علما‌ست، اين نياز به بهترين نحو برآورده مي‌شود. در طول تاريخ، کلاس‌هاي ويژة اخلاقي با استفاده از اساتيد و روحانيون مجرب و متخلق به اخلاق الهي که گرايش عمومي مردم به آنان بيشتر بوده و جنبة تربيتي اخلاقي داشته‌اند، در مساجد برگزار مي‌شدند (موظف رستمي، 1386، ص 69).
نکات اخلاقي و تربيتي به دو ‌صورت زباني و عملي در مسجد بيان و پيگيري مي‌شود. پيامبر گرامي اسلام در مسجد به تربيت و آموزش اخلاق مي‌پرداخت. براي نمونه، در روايتي آمده است که روزي پيامبر اکرم در مسجد نوزادي را در آغوش گرفتند و همان وقت نوزاد بول کرد و لباس حضرت نيز آلوده شد. والدين کودک و اطرافيان برآشفته شدند و خواستند کودک را از آغوش حضرت بگيرند؛ اما پيامبر براي نوزاد دعا کردند و بدون آنکه از اين موضوع ناراحت شوند، برخاستند و لباس خود را تطهير کردند. «لَا يَرَوْنَ أَنَّهُ يَتَأَذَّى بِبَوْلِ صَبِيِّهِمْ فَإِذَا انْصَرَفُوا غَسَلَ ثَوْبَه»؛ صحابه پيامبر نديدند که پيامبر از بول نوزاد اذيت شود. هنگامي که برگشتند، لباس را شستند‏ (مجلسي، 1403ق، ص 240). اين‌گونه رفتارهاي پيامبر در مسجد، نشانگر اين است که پيامبر اکرم مسجد را مکاني براي تعليم و تربيت افراد و تعالي اخلاق مي‌دانستند.
موعظه کردن مردم در مسجد، روشي است که در سيرة اهل‌ بيت به کرات شده است. امام زين‌العابدين فرمودند:
كانَ يَعِظُ النّاسَ و يُزَهِّدُهُم في الدُّنيا و يُرَغِّبُهُم في أعمالِ الآخِرَةِ بهذا الكلامِ في كُلِّ جُمُعَةٍ في مَسجِدِ الرَّسولِ أيُّها النّاسُ، اتَّقُوا اللّه َ و اعلَموا أنّكُم إلَيهِ تُرجَعونَ، فتَجِدُ كُلُّ نَفسٍ ما عَمِلَت في هذهِ الدُّنيا.
كه رسول خدا هر جمعه در مسجد با اين جملات مردم را اندرز مي‌داد و به دل بركندن از دنيا و رغبت به آخرت فرا مي‌خواند. مي‌فرمود: اى مردم! از خدا بترسيد و بدانيد كه شما به ‌سوي او بازمي‌گرديد و هر كس هر كارى را كه در اين دنيا كرده است، مي‌يابد (الأمالي للصدوق: 593/822).
همچنين روايت شده است:
‌إذا صلَّى العِشاءَ الآخِرَةَ يُنادي النّاسَ ثلاثَ مَرّاتٍ حتّى يَسمَعَ أهلُ المَسجِدِ أيّها الناسُ، تَجَهَّزوا رَحِمَكُمُ اللّه ُ، فقد نُودِيَ فيكُم بالرَّحيلِ، فما التَّعرُّجُ علَى الدُّنيا بعدَ نِداءٍ فيها بالرَّحيلِ؟! تَجَهَّزوا رَحِمَكُمُ اللّه ُ و انتَقِلوا بأفضَلِ ما بِحَضرَتِكُم مِن الزّادِ و هُو التّقوى.
‌امام على‌ هرگاه نماز عشا را مي‌خواند، با صدايى كه همة نمازگزاران مسجد بشنوند، سه بار خطاب به مردم مي‌فرمود: اى مردم! خدايتان رحمت کند! آماده و مجهز شويد، كه بانگ رحيل در ميان شما سر داده‌اند. با اين بانگ رحيل، روى آوردن به دنيا ديگر چه معنا دارد؟ خدايتان رحمت کند! آماده شويد و با بهترين توشه‌اي كه در اختيارداريد، رهسپار [آخرت] شويد و آن تقواست (مجلسي، 1403ق، ص 391).
5. نقش امام جماعت در تحقق کارکرد فرهنگي مسجد
امام جماعت به‌ عنوان مدير عالي، و به عبارت دقيق‌تر رهبر مسجد، و از سوي ديگر به‌ عنوان کارشناس ديني و فرهنگي مسجد، در زمينة تحقق کارکرد فرهنگي نقشي منحصر به فرد را به عهده دارد. در اين بخش به ميزان تأثير و نقش او در کارکرد فرهنگي مسجد پرداخته خواهد شد.
نقش امام جماعت به‌عنوان مدير مسجد، در اين کارکرد بسيار مهم است؛ زيرا تقريباً همان کارکردي است که حوزه‌هاي علميه براي آن تشکيل ‌شده و روحانيت سال‌ها آموزش‌هاي ديني لازم را در اين زمينه ديده‌اند و براي اجراي آن تربيت‌ شده‌اند و هيچ‌ کسي به جز امام جماعت و متخصصين ديني صلاحيت ورود در اين زمينه را ندارد؛ زيرا اين کار به ‌شدت تخصصي و حساس است. خيلي از مشکلاتي که هم ‌اکنون در سطح فرهنگ ديني جامعه مشاهده مي‌شود، ناشي از ورود افراد غيرمتخصص در اين حيطه بوده که آسيب‌هايشان بيش از منافعشان بوده است. لازم است كه امام جماعت، در سطح عالي مديريتي کارکرد فرهنگي مسجد باشد و در سطوح مياني و عملياتي نيز افراد منصوب از طرف او مشغول به کار باشند.
برخي از کارها و مراسمات ديني عامة مردم، چنان با فرهنگ آنها عجين شده است که اگر کسي بخواهد در آنها دخالتي کند، با واکنش شديد مردم روبه‌ر‌رو مي‌شود؛ در صورتي‌ که برخي از اين امور هيچ‌گونه اصالت ديني ندارند؛ مثلاً قمه زدن و حمل علامت در دسته‌هاي سينه‌زني، براي برخي افراد چنان قداست دارد که حتي بعد از منع قانوني آن، شديداً در پي انجام آن بوده‌اند. در اين‌گونه امور، تنها روحانيون مي‌توانند ورود کنند و افراد ديگر توان تغيير اين فرهنگ‌هاي مرسوم را ندارند؛ زيرا اين امور در نزد مردم تقدس يافته‌‌اند و تغيير اين امور براي آنها سخت است.
خوارج کساني بودند که اهل قرآن، نماز شب، سجده‌هاي طولاني و روزه بودند، وليکن انحرافات عميق ديني هم داشتند. امام علي مي‌فرمايد: هيچ‌ کس جز من نمي‌توانست جلوي آنها بايستد؛ زيرا خود ايشان مظهر و مجسمة تقوا، عبادت و باب علم رسول خدا بودند و مردم حرف ايشان را در گمراه بودن خوارج پذيرفتند. امروزه نيز عرفان‌هاي نوظهور، جريانات به ‌ظاهر مذهبي و تفکر شيعة انگليسي، همگي سختي کار فرهنگي در مسجد را نشان مي‌دهد و ضرورت ورود تمام‌قد امام جماعت و به دست گرفتن کار توسط ايشان را نشان مي‌دهد.
6. وظايف مشترک در قبال همة مصاديق کارکرد فرهنگي
مهم‌ترين فعاليت‌هاي فرهنگي مسجد، در سه بعد اصلي تبليغ، آموزش و تربيت خلاصه شد و در اينجا برخي از نقش‌هاي امام به ‌صورت عام و مشترک در تحقق اين سه بعد بيان مي‌شود.
1-6. معرفت‌افزايي
انسان‌ها تا از فوايد کاري با خبر نباشند، انگيزه‌اي براي انجام آن ندارند. در بحث کارکرد فرهنگي، توجه به اين مطلب که تأکيدات دين اسلام بر فرهنگ، بسيار بيشتر از فعاليت‌هايي ديگر بوده است، مي‌تواند در نوع و کيفيت فعاليت‌ها تأثير چشم‌گيري داشته باشد. امام مسجد به ‌عنوان يك کارشناس ديني، مي‌تواند با بيان اهميت و تأثيرات عميق فعاليت‌هاي فرهنگي شوق و ميل فعالان و اهل مسجد را به اين مسائل بيشتر كند و موجبات اعتلاي برنامه‌هاي فرهنگي شود. امروزه در بسياري از مساجد ديده مي‌شود که منابع مالي و مادي خود را صرف ساخت و ساز درمانگاه و کارگاه و... مي‌کنند؛ در صورتي که رسالت اصلي مساجد فعاليت‌هاي فرهنگي است و نبايد از اين امر مهم غافل شد.
برخي از فعالان مسجد تعريفشان از کار فرهنگي، قرائت قرآن و مراسمات عزاداري است و از‌اين‌رو، معتقدند که به ‌اندازة کافي به اين فعاليت‌ها پرداخته مي‌شود و به هزينة بيشتر نياز نيست. امام مسجد به ‌عنوان کارشناس فرهنگي مسجد بايد گسترة وسيع فرهنگ را بيان کند و نياز شديد به فعاليت‌هاي فرهنگي را تبيين نمايد.
2-6.‌ ايجاد انگيزش
امام مسجد با پيگيري برنامه‌هاي جذاب فرهنگي و برپايي مسابقات و قرار دادن جوايز نفيس براي اين‌گونه فعاليت‌ها مي‌تواند نقش مهمي در برپايي چنين برنامه‌هايي داشته باشد. و افراد احساس خستگی نکنند؛ در روایتی از امام صادق آمده است: ما ضعف البدن عما قویت علیه النیه (مجلسي، 1403ق، ج 70، ص 205). متأسفانه بسياري از فعاليت‌هاي فرهنگي در قالبي خشک و کم جاذبه برگزار مي‌شود و اين مسئله، اهل مسجد، به ويژه سنين پايين را از اين‌گونه برنامه‌ها گريزان کرده است.
3-6. ‌انتخاب فعالان فرهنگي
امام مسجد بايد بيشترين سخت‌گيري را دربارة فعالان و مسئولان فرهنگي داشته باشد. امام مسجد بايد با تسلطي که بر مسائل فرهنگي دارد، بهترين و مناسب‌ترين فرد را براي فعاليت‌ها انتخاب کند. فعالان بايد خود به‌ خوبي معارف دين را بشناسند و توان ارائة آن به مخاطبان را داشته و در امر تبليغ، آموزش و تربيت، صاحب فهمي صحيح باشند. کارهاي فرهنگي احتياج به رفتاري نيک و مهربانانه دارد و اگر چنين نباشد، اهل مسجد ترغيبي براي اين فعاليت‌ها نخواهند داشت. در روایتی از امام علی نقل شده است که: زوال و سقوط دولت‌ها به واسطة به کار گرفتن افراد پست است (تمیمی، 1410ق، ح 5486)، و این مطلب در بحث مسجد و کارکرد فرهنگی آن نیز صادق خواهد بود و انتخاب غلط منجر به عدم کارایی مسجد خواهد گشت.

4-6. فراهم نمودن اسباب فعاليت‌هاي فرهنگي
معمولاً در تصميم‌گيري‌ها به کارهاي فرهنگي کمترين توجه صورت مي‌گيرد و نيازهاي اين کارها ديده نمي‌شود. افرادي مثل روحاني مسجد به ‌عنوان يک فرد فرهنگي مي‌تواند بيشترين نفع را براي اين‌گونه فعاليت‌ها به‌ عنوان شخص تصميم‌گير داشته باشد. فعاليت‌هاي فرهنگي به ابزارهاي خود نياز دارد و براي افزايش کيفيت فعاليت‌ها بايد اين ابزارها تهيه شوند؛ مثلاً تهيه رايانة، ويدئو پروژکتور، کتابخانه‌اي مجهز با کتاب‌هايي فراوان و‌... منجر به بالا رفتن سطح کيفي کار مي‌شود که امام مسجد به ‌عنوان مدير مسجد مي‌تواند به ‌درستي منابع را به اين سمت سوق دهد.
5-6. ‌پرهيز از افراط و تفريط در فعاليت‌هاي فرهنگي
دين اسلام دين وسط است (بقره: 143) و مسجد به ‌عنوان مرکز اصلي اين دين نيز بايد چنين باشد و از هرگونه افراط و تفريط بپرهيزد. نکتة مهم اين است که شايد هيچ فاعلي معتقد نباشد که فعل او از مصاديق افراط يا تفريط است و همة افراد فعل خود را درست مي‌دانند. وظيفة امام اين است که معيار صحيح را ارائه دهد و اجازة تندي و کندي را از افراد بگيرد. در فعاليت‌هاي تبليغي، آموزشي و تربيتي، امام بايد از هرگونه کار نادرستي جلوگيري کند؛ چراکه اولاً اين کارها به اسم مسجد و دين نوشته مي‌شود و ثانياً شايد اثرات منفي آن، سال‌ها در ذهن افراد باقي بماند.
6-6. ‌اولويت‌بندي فعاليت‌هاي فرهنگي
امام مسجد بايد اولويت‌ها را مشخص کند تا منابع مادي و انساني بر روي اولويت‌ها متمرکز شود؛ مثلاً اولويت مسجد در مباحث تبليغي، به ويژه در زمان حاضر، بايد چه مطلبي باشد و در بحث آموزشي، چه مطالبي بايد در اولويت آموزشي قرار گيرد. متأسفانه مشکل اساسي فعاليت‌هاي فرهنگي، پرداختن به مسائل نه‌چندان مهم و غير‌مبنايي است که موجب شده است از امور اصلي غفلت شود.
7-6. ‌تبيين خصوصيات رفتاري فعالان فرهنگي
سيرة مهربانانة پيامبر اسلام و اهل‌بيت ايشان در زمينة مسائل فرهنگي به‌گونه‌اي بود که دشمنان آنها نيز به اين مسئله اذعان مي‌کردند. اين بزرگواران در امر تبليغ، آموزش و تربيت، اصل را بر مهرباني، شفقت و بردباري قرار داده بودند و در مقابل رفتارهاي زشت مردم صبر و نرمي نشان مي‌دادند. امام مسجد نيز بايد ابتدا خود و سپس ديگران را به اين‌گونه رفتارها عادت دهد تا بتواند از ثمرات فعاليت‌هاي فرهنگي - که معمولاً زمان‌بر است - بهره‌مند شوند. بايد به مخاطبان اجازة صحبت و اظهار نظر داد و نبايد فضاي ترس بر مسجد حاکم باشد؛ بلکه بايد افراد بتوانند نظرات و شبهات خود را مطرح کنند و از برچسب زدن به افراد به ‌عنوان ضد دين و نظام و... به ‌شدت پرهيز شود.
8-6. حضور و نظارت حداکثري
شايد در سه کارکرد ديگر، حضور و نظارت امام را بتوان تا حدودي به افرادي غير از ايشان سپرد؛ اما سنخ فعاليت‌هاي فرهنگي با توجه به حساسيت آنها، اقتضاي حضور و نظارت جدي و دائمي امام را دارد. بحث فرهنگ با بحثي مثل تدارکات بسيار متفاوت است. اگر در پذيرايي از مهمانان ضعفي وجود داشته باشد، مشکل بزرگي پيش نمي‌آيد؛ اما اگر براي نمونه، فکر و آموزش غلط و اشتباهي در ذهن افراد وارد شود، امکان دارد اثر اين مطلب تا انتهاي عمر افراد همراه آنها بماند و حتي موجب گمراهي آنها از مسير حق شود.
مساجد امروزه از بسيج و کانون‌هاي فرهنگي هنري بهره مي‌برند و لازم است امام مسجد بر فعاليت‌هاي اين دو بخش نظارت کافي داشته باشد تا بهترين استفاده و بهترين بهره برده شود و فاصله‌اي از سياست‌هاي کلان مسجد پيدا نشود.
7.‌ وظايف امام در قبال هر يک از مصاديق کارکرد فرهنگي
1-7. تبليغ
نقش امام جماعت در بعد تبليغي مهم و اساسي است. در اينجا به اين نقش مهم پرداخته مي‌شود.
1-1-7.‌ اعتقاد به کار تبليغي
بسيار مهم است که مديران مسجد به امر تبليغ معتقد باشند؛ زيرا برخي از فعالان مسجد معتقدند که ما نقشي در اين زمينه نداريم و اگر افراد خودشان لياقت داشته باشند، به سمت مسجد خواهند آمد و اگر نيايند، از بي‌لياقتي و کم سعادتي خودشان است و وظيفة ما روشن نگه داشتن چراغ مسجد است و در خصوص دعوت مردم نقشي نداريم. امام مسجد به‌ عنوان يک روحاني که رسالت تبليغي را براي خود تعريف کرده و با سيرة معصومين در زمينة دعوت مردم و سختي‌هاي اين مسير آشناست، بهترين گزينه براي امر تبليغ براي مسجد است.
2-1-7. ‌انتخاب افراد شايسته
نقش امام در اينجا انتخاب افراد مناسبي است که داراي معيارهاي اسلامي بوده و در امر تبليغ توانمند باشند. او بايد کساني را انتخاب کند که دين را به‌ خوبي بشناسند و خود عامل به دين و اهل مسجدي بوده، و اهتمام جدي به اين مسائل داشته باشند؛ از چهره و صوت مناسبي برخوردار و در ايجاد ارتباط با ديگران توانمند باشند؛ همچنين شخصيتي برون‌گرا داشته باشند تا در ايجاد ارتباط با مشکل روبه‌رو نشوند.
3-1-7.‌ اعتقاد به استفاده از روش و ابزارهاي جديد
يکي از مشکلات در مراکز ديني، از جمله در مساجد، اين است که مسئولان آنها از روش‌هاي جديد و ابزارهاي روز استفاده نمي‌کنند و چه ‌بسا روش‌هاي جديد را شايستة شأن اين مراکز نمي‌دانند. امام مسجد بايد با کنار گذاشتن ديدگاه‌هاي غلط، همگان را به سمت استفاده از شيوه‌ها و ابزارهاي جديد سوق دهد. تبليغ مسجد از طريق سايت، شبکه‌هاي اجتماعي و اين‌گونه فضاها، امروزه از واجبات امر تبليغ است. استفاده از ابزاري مانند ويدئو پروژکتور در مساجد مي‌تواند در جذابيت امر تبليغ بسيار تأثيرگذار باشد. یکی از مهم‌ترین اقدام‌ها در راستای انس کاربران شبکه مجازی با مسجد، ایجاد مسجد مجازی است. نشریه دیواری مسجد را می‌توان به ‌صورت مجازی منتشر کرد. ایجاد سایت مشاوره و پاسخ‌گویی به سؤالات و شبهات در بستر شبکه اجتماعی نیز از این قبیل فعالیت‌ها است. البته این مطلب را باید در نظر گرفت که نبود محتوای ارزشی و متناسب با فرهنگ اسلامی از محدودیت‌های استفاده از فضای مجازی است. (عباسی‌، 1394، ص. 144).
4-1-7. ‌انتخاب مخاطبان ويژه تبليغ
از نظر اسلامي، مسجد براي همة افراد است و هيچ‌گونه تبعيض نژادي، مالي، جنسيتي و... دربارة آن وجود ندارد و امام مسجد بايد بكوشد همة افراد را به مساجد جذب کند؛ اما نکتة مهم اين است که بر روي ردة سني کودک، نوجوان و جوان، به دليل قابليت و آمادگي‌اي که دارند، بيشتر تمرکز کند.
نکتة ديگر اين است که امام بايد بتواند شخصيت‌هاي مورد توجه جامعه، مانند نخبگان علمي، ورزشکاران، هنرمندان و... را به مسجد جذب کند؛ چراکه اين افراد بر روي جامعه تأثير دارند و اگر با فرهنگ ديني آشنا نباشند، فرهنگ‌هاي غيرديني را به مردم آموزش مي‌دهند؛ همچنين صرف حضور اين افراد در مساجد، به جذب دوستداران آنها به مساجد مي‌انجامد.
5-1-7. ‌ايجاد و استفاده از نمادها در تبليغ
بحث استفاده از نمادها و تأثير نمادها در فرهنگ‌سازي و تثبيت فرهنگ، بسيار مهم است. در فرهنگ غربي، نمادها رواج فراواني دارند که هر يک معرف و مبلغ آن فرهنگ است؛ وليکن متأسفانه در فعاليت‌هاي ديني از نمادها کمتر بهره برده مي‌شود و شايد يکي از دلايل آن، نداشتن نماد است. جوانان خيلي علاقه‌مند به استفاده از نماد هستند و امام مسجد شخصي است که اين قابليت و صلاحيت را دارد که بتواند نمادهاي ديني را بشناساند، يا نمادسازي کند و از آن در راه تبليغ دين بهره ببرد.
6-1-7.‌ حضور و نظارت امام بر فعاليت‌هاي تبليغي
شخص امام به علت جايگاه و وجهه‌اي که در بين مردم دارد، بهترين فرد براي انجام امور تبليغي است که بايد حتي‌المقدور از اين ظرفيت استفاده شود. جداي از بحث حضور امام ، نظارت وي بر چگونگي برنامه‌هاي تبليغي اهميت ويژه‌اي دارد؛ چراکه تبليغ کردن براي مسجد بايد متناسب با آموزه‌هاي ديني و در شأن مسجد باشد و از هر طريق و ابزاري نمي‌توان استفاده کرد و اين وظيفة امام است که معيارها را مشخص كند و بر رعايت آنها نظارت داشته باشد.
2-7. ‌آموزش
در ادامه به نقش امام مسجد در بحث آموزش پرداخته خواهد شد.
1-2-7. انتخاب فعالان
امر آموزش، به افرادي به ‌عنوان مدرّس نياز دارد. امام بايد افرادي را انتخاب کند که مناسب این کار باشند؛ درواقع منظور از انتخاب صحیح این است که شاغل و شغل بیشترین تناسب را داشته باشند (سعادت، 1386، ص. 40). لذا اولاً علم و تسلط کافي دربارة موضوع تدريس داشته باشند؛ ثانياً با توجه به ضرورت سعة صدر در امر آموزش مهربان، صبور و توانمند در بحث تدريس باشند؛ ثالثاً توان ارائة درس به‌ صورت جذاب را داشته باشند؛ رابعاً تمايل به آموزش تبرّعي داشته باشند؛ چراکه بايد حتي‌الامکان سعي شود براي کلاس‌هاي آموزشي، به‌ويژه مباحث ديني، هزينه‌اي بر مردم تحميل نشود.
2-2-7.‌ تهيه برنامه آموزشي براي همه افراد
امروزه بيشتر برنامه‌هاي آموزشي مساجد براي سنين کودک و نوجوان است و براي جوانان و افراد ميان‌سال و بالاتر برنامة خاصي وجود ندارد و اين کار غلط و آسيب‌زاست. چراکه اهميت توجه به سنين پايين نبايد موجب بي‌توجهي به نيازهاي ضروري سنين ديگر شود. البته لازم است تا اسباب لازم براي همة سنين ديده شود و مثلاً هنگام برگزاري کلاس براي مادران، امکان نگهداري فرزندان آنها در مسجد فراهم باشد.
3-2-7. تهيه ابزار و امکانات آموزشي
براي کيفيت‌بخشي به بحث آموزش، لازم است ابزار و امکانات لازم تهيه شود. اولين نياز، بحث مکان آموزشي است؛ چراکه امر آموزش نياز به محيطي آرام دارد و چنانچه اين فضا آماده نباشد، کار مختل مي‌شود. رايانه، ويدئو پروژکتور، تخته سياه و‌... ابزارهاي لازم براي بحث آموزش‌اند. امام مسجد با توجه به موقعيتي که دارد، مي‌تواند اين امکانات را براي بخش آموزش فراهم سازد.
4-2-7. ‌استفاده از روش‌هاي نوين و متنوع آموزشي
روش سنتي آموزش در مساجد، منبر و سخنراني است که فوايد بسياري دارد؛ اما لازم است از روش‌هاي نوين هم استفاده شود. استفاده از پاورپوينت، پخش فيلم و کليپ‌هاي آموزشي، آموزش از راه دور و به ‌صورت آنلاين و... مي‌تواند تحولي جدي در بحث آموزش در مسجد به وجود آورد. متأسفانه برخي افراد سنتي در مساجد با اين روش‌هاي جديد مخالفند و اين امام مسجد است که مي‌تواند در مقابل اين افراد بايستد و روش‌هاي نوين را پيگيري کند.
5-2-7. نظارت بر محتواي آموزشي و رعايت اولويت‌ها
امام مسجد با توجه به تخصص و اشرافي که در زمينة مسائل ديني و فرهنگي دارد، بايد نظارت موشکافانه بر محتواي آموزشي داشته باشد و درستي آنها را مورد دقت قرار دهد. رعايت اولويت‌هاي آموزشي حتماً بايد لحاظ شود؛ براي نمونه، بيان مباحث اعتقادي و ديني بايد در اولويت آموزش قرار داشته باشند. نکتة مهم ديگر، رعايت مطابقت محتواي آموزشي با سطح مخاطبين است و بايد دقت شود که سطح کلاس، پايين‌تر يا بالاتر از مخاطبان نباشد. رعايت شئونات و احکام مسجد نيز بايد در کلاس‌هايي مثل آموزش زبان ديده شود و از پخش تصاوير و کليپ‌هاي نامناسب جلوگيري شود.
نکتة مهم در مورد محتواي آموزشي مسجد اين است که برخي گمان مي‌كنند که در مسجد فقط بايد آموزش عقايد و احکام ديني داده شود؛ در صورتي که آموزش‌هاي ديني ما بسيار فراتر از اين مسائل است. براي نمونه، مباحث ذيل که مشکل خيلي از مردم و جوامع است و در دين به همة آنها اهتمام شده است، مي‌تواند در آموزش‌هاي مساجد مطرح شود:
فرهنگ‌سازي و آموزش اموري مثل ايجاد و تقويت اعتمادبه‌نفس، فرهنگ کار و تلاش، فرهنگ رجوع به متخصص، فرهنگ شروع از خود و تحول‌خواهي، فرهنگ اصل بودن اسلام، دين و مسلمانان در هنگام تعارض (امروزه خيلي از افراد از چرايي کمک کشور ايران به مسلمانان ديگر کشورها مي‌پرسند که بايد با ترويج اين اصل به اين شبهات پاسخ داد)، فرهنگ اصل بودن مذهب شيعه و شيعيان، فرهنگ اميدواري، فرهنگ تحول‌آفريني، فرهنگ قانون‌گرايي، فرهنگ انتخاب صحيح در اموري مانند رشتة تحصيلي، دوست، همسر، شغل، نماينده و رئيس‌جمهور. از سوي ديگر، بايد با آموزش و فرهنگ‌سازي صحيح، مقابل فرهنگ‌هاي غلط ايستاد؛ فرهنگ‌هاي غلطي مانند مصرف‌گرايي، مصرف کالاي خارجي و برند، ازدواج سخت، عدم خودباوري، تعطيل‌گرايي، طلب‌کار بودن از ديگران، خود‌ برتربيني، خودمحوري و‌... .
3-7. تربيت
با تبليغ و آموزش، رسالت فرهنگي مسجد تمام نمي‌شود؛ بلکه بايد كوشيد اين آموخته‌ها نهادينه شوند. مديران مسجد بايد بر افکار و اعمال اهل مسجد نظارت داشته باشند و افراد را به ‌صورت مصداقي و عيني راهنمايي کنند و با توجه به خصوصيات هر شخص، نکات مربوط به او را بيان کنند. بايد با صبر و حوصله پاسخ‌گوي پرسش‌هاي آنان باشند. يکي از راه‌هاي آن، موعظه کردن مردم است؛ روشي که در سيرة اهل‌بيت بسيار ديده‌ شده است.
رفتار فعالان مسجد، از جمله امام جماعت، بيشترين تأثير را خواهد داشت. وجهة معنوي امام و فعالان مسجد از آن‌ روي اهميت دارد که اگر توحيد عملي و فضايل و ارزش‌هاي الهي در عمل و رفتار آنها تجلي کند، بهترين وسيلة تربيتي محسوب مي‌شود. امام صادق مي‌فرمايد: «َكُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِأَعْمَالِكُمْ، وَ لَا تَكُونُوا دُعَاةً بِأَلْسِنَتِكُم»؛ مردم را با اعمالتان به دين دعوت کنيد، نه با زبانتان (مجلسي، 1403ق). در ادامه به نقش امام مسجد در اين کارکرد پرداخته مي‌شود.
1-3-7. تربيت و دستگيري اخلاقي
امام مسجد به ‌عنوان يک دانش آموخته و تربيت شده در حوزه‌هاي علميه، بهترين گزينه براي راهنمايي و تربيت مؤمنيني‌ست که به اميد کمال و تقرب به خداوند به مساجد آمده‌اند؛ چراکه حوزه‌هاي علميه در طول تاريخ به بحث تربيت اخلاقي طلاب توجه ويژه داشته و بر اين امر تأکيد فراوان مي‌كرده و چنانچه طلبه‌اي متخلق به اخلاق اسلامي نمي‌شد، عذر او را مي‌خواستند. تهذیب نفس به معنای اقدام بر اساس کسب رضای الهی و پرهیز از پیروی از هوای نفس، مشخصة نهاد روحانیت است. (منطقی، 1389، ص 206). هميشه در حوزه‌ها اساتيد اخلاق حضور داشتند و از طلاب در راه معنويت دستگيري مي‌کردند. مشخص است امام مسجد که در چنين محيطي رشد و تربيت ‌يافته و خود استاد ديده است و از طرفي با معارف ديني آشناست، بهترين فرد براي تصدي امر تربيت حاضرين در مساجد است.
2-3-7.‌ انتخاب مربيان تربيتي مسجد
وظيفة مهم ديگر امام مسجد اين است که براي هر دسته از افراد که از جهت سن و سطح متفاوت‌اند، مربي و سرپرستاني را انتخاب کند. اين انتخاب از عهدة ديگران خارج است؛ چراکه امام با اشراف به مسائل تربيتي و شناختي که از احوال اهالي مسجد دارد، مي‌تواند بهترين و مناسب‌ترين افراد را انتخاب کند. در ادامه، وقتي مشاهده کرد که افرادي از رشد بالايي برخوردار شده‌اند، او مي‌تواند دست اين افراد را در دست علما و اساتيد برجستة اخلاق بگذارد و ادامة راهبري را به آنها بسپارد.
3-3-7. برپايي مراسمات عبادي تربيتي
مسجد براي تقويت و تحکيم بنيان‌هاي تربيتي بهترين مکان است؛ هم به لحاظ تقدس اين مکان و هم از نظر آمادگي آن براي توجه به اين مسائل. برپايي مراسمات دعا و مناجات و خواندن ادعية وارده، مانند کميل، توسل و...، باعث تقويت روح بندگي خواهد شد. همين‌گونه است برپايي مراسمات مناسبتي، مانند اعتکاف ماه رجب و رمضان، مناسک روز عرفه، شب‌هاي احياي ماه مبارک رمضان و...‌؛ امام صادق می‌فرماید: كَانَ رسول‌الله ص إِذَا كَانَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ اعْتَكَفَ فِي الْمَسْجِدِ وَ ضُرِبَتْ لَهُ قُبَّةٌ مِنْ شَعْرٍ وَ شَمَّرَ الْمِئْزَرَ وَ طَوَى فِرَاشَهُ، رسول خدا در ده روز آخر ماه رمضان در مسجد معتکف می‌شدند و برای آن حضرت خیمه‌ای معین بر پا می‌کردند و ایشان در این ده روز بستر خویش را برمی‌چیدند و به اعتکاف مشغول بودند (کلینی، 1407، ج 4، ص 175). همچنين مهيا کردن مقدمات شب‌زنده‌داري در مساجد در طول سال و به ويژه شب‌هاي جمعه و شب‌هايي مانند نيمة شعبان که به شب‌زنده‌داري در آن شب سفارش شده است. متأسفانه امروزه خيلي از مساجد براي نماز صبح باز نيستند و طبعاً براي نماز شب و برنامه‌هاي سحر نيز باز نخواهند بود. با توجه به دستورات و مستحباتي که در کتب ادعيه مانند مفاتيح‌الجنان آمده است، در بسياري از ايام، نمازها و اعمال مستحبي ديگري وارد شده است که مسجد بهترين مکان براي انجام اين اعمال است.
4-3-7. ايجاد اسباب تأثيرات تربيتي
در جامعة امروزي و مشغوليات فراواني که ايجاد شده است، براي يک مربي اخلاق احتياج است که بتواند متربيان خويش را براي مدتي از جامعه و خانواده و روزمرگي‌ها جدا کند تا بتواند با تمرکز بيشتري بر روي افراد کار کند. مناسب است اردوهاي زيارتي و معرفتي در نظر گرفته شود تا مربيان بيشترين بهره را ببرند. سفرهايي که در آن به محضر علماي اخلاقي رسيده و از محضر آنها استفاده شود.
يکي ديگر از اسباب تأثيرگذاري بيشتر، ارتباط دائمي با مربيان است که مناسب است از ابزاري مانند شبکه‌هاي اجتماعي بهره برد و استاد بايد بتواند پيوسته نکات اخلاقي را با متربيان خويش در ميان بگذارد و به سؤالات آنان نيز پاسخ‌گو باشد.
5-3-7. تدارک برنامه‌هاي متذکرانه
مناسب است براي اعضاي مسجد ديدارهايي از بيمارستان‌ها، خانه‌هاي سالمندان، بهزيستي، آسايشگاه‌هاي جانبازان و مراکزي از اين دست که انسان را شاکر سلامتي خود مي‌سازند و انذار‌دهنده در استفاده از فرصت‌اند، تدارک ديده شود. ديدار از غسال‌خانه‌ها و قبرستان‌ها نيز هميشه از توصيه‌هاي علماي اخلاقي بوده و مناسب است هر از گاهي براي يادكرد از مرگ و درک واقعيت اين دنيا، از اين مراکز بازديد شود. بازديد از مقبرة شهدا و ديدار با خانوادة آنها نيز اثرات تربيتي مناسبي دارد و موجب تقويت حمايت اهل مسجد از دين و نظام مي‌شود. برنامة کتاب‌خواني زندگي علما و شهدا نيز تأثير فراواني در تربيت نفوس خواهد داشت.
نتيجه‌گيري
امام به‌ عنوان مديريت عالي مسجد، به‌ صورت عام در قبال همة مصاديق کارکرد فرهنگي وظايفي دارد که لازم است آنها را انجام دهد و از اين طريق در تحقق مطلوب اين کارکرد تلاش کند. از جملة اين وظايف، به اين امور اشاره شد: معرفت‌افزايي، ايجاد انگيزش، انتخاب فعالان فرهنگي، فراهم نمودن اسباب فعاليت‌هاي فرهنگي، پرهيز از افراط و تفريط، اولويت‌بندي، تبيين خصوصيات رفتاري فعالان فرهنگي، و حضور و نظارت حداکثري.
نخستين مصداق کارکرد فرهنگي، تبليغ است که نقش‌ها و وظايف امام دربارة اين مصداق، عبارت بودند از: اعتقاد به کار تبليغي؛ انتخاب افراد شايسته؛ اعتقاد به استفاده از روش‌ها و ابزارهاي جديد؛ انتخاب مخاطبان ويژة تبليغ؛ ايجاد و استفاده از نمادها در تبليغ؛ و حضور و نظارت امام بر فعاليت‌هاي تبليغي.
دومين مصداق کارکرد فرهنگي، آموزش است که نقش‌ها و وظايف امام دربارة اين مصداق عبارت بودند از: انتخاب فعالان؛ تهيه برنامة آموزشي براي همة افراد، تهية ابزار و امکانات آموزشي؛ استفاده از روش‌هاي نوين و متنوع آموزشي؛ و نظارت بر محتواي آموزشي و رعايت اولويت‌ها.
سومين مصداق کارکرد فرهنگي، تربيت است که نقش‌ها و وظايف امام دربارة اين مصداق عبارت بودند از: تربيت و دستگيري اخلاقي؛ انتخاب مربيان تربيتي مسجد؛ برپايي مراسمات عبادي تربيتي؛ ايجاد اسباب تأثيرات تربيتي؛ و تدارک برنامه‌هاي متذکرانه.
بيان شد که امام در هر يک از اين مصاديق نقشي مهم و تأثيرگذار دارد و فقدان او در تحقق اين مصاديق، اثري منفي خواهد گذاشت.