اسلام و پژوهش‌های مدیریتی

 
مقدمه
در حوزة سازمان و مديريت، «اثربخشی» از موضوعات مهم، پيچيده و چالش¬برانگیز تلقی می¬گردد. امروزه «اثربخشی» به عنوان مهم‌ترین شاخص عملکرد سازمانی شناخته می¬شود و با ضمیمه شدن به «کارایی»، موضوع مهم دیگری را در مدیریت، تحت عنوان «بهره¬وری» پدید می¬آورد. پژوهشگران سازمان، «بهره‌وری» را «نسبت ورودی به خروجی در یک دوره زمانی معیّن و بررسی مناسب کیفیت»، تعریف کرده‌اند (ويريچ و همكاران، 2006، ص 11). به عبارت دیگر، در بهره‌وری، هم باید کارایی لحاظ شود و هم اثربخشی. یکی از تفاوت‌های اساسی میان «کارایی» و «اثربخشی» در این نکته نهفته است که «کارایی» ماهیت کمّی، و «اثربخشی» ماهیت کیفی دارد. کیفی¬بودنِ اثربخشی موجب شده است تا به پیچیدگی مفهومی آن افزوده شود و چگونگی سنجش آن به عنوان یک شاخص معتبر تا حدی با دشواری مواجه گردد (کهن،‌ ۱۳۷۴، ص۵۰). بنابراین، اگرچه تعریف مشترکی برای «اثربخشی» ارائه نشده، اما به طور کلی، «اثربخشی» در سازمان، دست‌یابی به اولویت‌ها و اهداف چندگانه در چارچوب نظام ارزشی مشترک با فرهنگ سازمانی است، به گونه¬ای که کسب اهداف از نظر هزینه و زمان بهینه باشد (امیریان زاده و محمدپور، ۱۳۹۵، ص۸).
در خصوص پیشینة اثربخشی به طور خاص، و بهره¬وری به طور عام، پژوهشگران معتقدند که این موضوع از آغاز تاریخ بشر و در تمام نظام‌های اقتصادی و سیاسی مطرح بوده است؛ اما مطالعات جدّی در‌بارة چگونگی افزایش آن به طور نظام¬مند به انقلاب صنعتی برمی¬گردد که توجه اندیشمندان را به خود جلب نموده و بیش از پیش بر اهمیت آن افزوده شده است (طاهری، 1378، ص20). در خصوص پیشینة اثربخشی، برخی از پژوهشگران براین باورند که این مفهوم از چارچوب دانش مهندسی وارد ادبیات مدیریت شده و در دهه¬های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ به جایگاه برجسته¬ای در نظریه سازمان تبدیل شده است (کهن، ۱۳۷۴، ص۵۱). رابینز نیز اولین دیدگاه¬ها در خصوص اثربخشی را به دهة ۱۹۵۰ نسبت داده است (رابينز، 1989، ص 48).
پژوهشگران دربارة اهمیت اثربخشی براین باورند که امروزه موضوع «اثربخشي» به یک موضوع محوری در نظریه¬های سازمان تبدیل شده است، به گونه‌اي که تصور در‌بارة یک نظریه از سازمان بدون توجه به اثربخشی مشکل است. به بیان دیگر، اثربخشی شالودة موفقیت بنگاه¬ها و شرط بقاي آنهاست (فرهنگی و همکاران، ۱۳۸۴، ص۵۲). پیتر دراکر از موضوع «اثربخشی» به عنوان کلید موفقیت سازمان یاد نموده و تأکید کرده است که کمبود آن را با هیچ چیزی در سازمان نمی¬توان جبران کرد (استونر و فری¬من، ۱۳۸۴، ص۱۱).
با این حال، آنچه در رابطه با بحث اثربخشی در این نوشتار مهم است فهم و درک معنای اثربخشی، معیارها و راهبردهای آن در رویکرد اسلامی است. با جست وجو در اسناد و پژوهش¬های قبلی، به نظر مي‌رسد كه‌ با رویکرد اسلامی، به این بحث توجه چندانی نشده است، و حال آنکه با مراجعه به متون دینی، می¬توان این موضوع را از منظر اسلام بررسی و تحلیل كرد و دیدگاه اسلام را در اين باره به دست آورد. براي نمونه، در سال ۱۳۹۲ پایان‌نامه¬ای تحت عنوان «راه‌کارهای اثربخشی کار تیمی از منظر اسلام» توسط محمد عارف کریمی در مؤسسة عالی علوم انسانی «جامعة المصطفی» انجام شده است. پایان¬نامة مزبور تمرکزش بر کار گروهي بوده و تا کنون به چاپ نرسیده است؛ اما پژوهش حاضر تلاش دارد تا به صورت مستقل، بر اثربخشی تمرکز كرده، مفهوم، معیارها و راهبردهای اثربخشی را با رویکرد اسلامی تجزیه و تحلیل كند. بنابراین، تلاش برای بررسی اثربخشی در متون اسلامی از این نظر ضرورت دارد که از يك سو، اثربخشی شاخصي کلیدی برای تحقق اهداف سازمان تلقی می¬گردد، و از سوي دیگر، اثربخشی جنبة کیفی دارد و از این لحاظ، با آموزه¬های اسلامی که به جای توجه به امور مادی و دنیوی، بيشتر به امور معنوی، اخروی و به عبارت ديگر، کیفی توجه دارند، سازگارتر است و در تحلیل متون و منابع اسلامی مناسب¬ به نظر می¬رسد.
بدین روي، مسئلة پژوهش حاضر این است که اولاً، اثربخشی در اسلام چگونه است؟ به عبارت دیگر، به چه نوع کار و فعالیتی می¬توان «اثربخش» گفت؟ معیارهای اثربخشی در اسلام کدام است؟ سرانجام آنکه اثربخشی چگونه محقق می¬گردد و راهبردهای تحقّق و تأمین اثربخشی از منظر اسلام چگونه است؟ روشن است كه برای یافتن پاسخ مسائل مزبور، ابتدا ادبیات تحقیق مرور گردیده و با مراجعه به متون دینی و استنباط دیدگاه اسلام، مفهوم،‌ معیارها و راهبردهای اثربخشی تبيين شده است.
مبانی نظری پژوهش
در آغاز پژوهش، به اجمال، مفهوم «اثربخشی» و معیارهای آن در ادبیات مدیریت ارائه مي‌گردد: 
الف. مفهوم «اثربخشی» در ادبیات مدیریت
بنابه گفتة رابینز، نخستین تعریف از «اثربخشی» بسیار ساده بود و اثربخشی به عنوان «میزان یا حدی که سازمان اهدافش را محقق سازد»، تعریف شده است (رابينز، 1989، ص 48). در یک بیان کلی، «اثربخشی سازمانی» به «میزان دست‌یابی به اولویت‌ها و اهداف چندگانه در چهارچوب نظام ارزشی مشترک» تعریف شده است، به گونه¬ای که کسب اهداف از نظر هزینه و زمان بهینه باشد و اولویت‌ها و رضایت خاطر ذی نفع¬هایی را که در جهت کسب هدف‌ها تلاش می¬کنند، فراهم سازد (کاظمی،‌ ۱۳۸۳، ص ۱۵). 
به طور کلی، اگرچه اثربخشی به میزان تحقق اهداف گروه و سازمان اشاره دارد، اما در نگرش¬های گوناگون، تفسیرهای متفاوتی از آن ارائه شده است. در رویکرد عقلایی، «اثربخشی» به «افزایش بهره¬وری و تولید» تعریف شده است که از طریق تمرکز بر تعداد و کیفیت محصول و صرفه¬جویی حاصل از انتقال ورودی¬ها به خروجی¬ها بر آن، تأکید مي‌شود (اسکات، ۱۳۸۷، ص۵۶۸). در رویکرد طبیعی یا روابط انسانی، اثربخشی به مقیاس¬های انگیزش، تعهد، انسجام، روحیه، رضایت و مشارکت تسهیم کنندگان، مهارت¬های متقابل فردی و بقا اشاره دارد (همان)‌؛ (سلطانی تیرانی،‌ ۱۳۸۷، ص۲۰۸). نگرش «سیستم باز»، که علاوه بر توانایی¬های درونی، بر پیچیدگی سیستم و عدم قطعیّت محیط استوار است، در اثربخشی، به روابط متقابل سازمان با محیط تأکید دارد. بنابراین، رویکرد «سیستم باز» به «تطبیق¬پذیری»، «انعطاف¬پذیری» و «کسب حمایت» به عنوان معیارهای اثربخشی تأکید می¬کند (اسکات، ۱۳87، ص۵۶۷ و ۵۶۸).
پیتر دراکر اثربخشی را از طریق مقایسة معنای آن با معنای کارایی توضیح داده است. بنابراین، کارایی و اثربخشی - به ترتیب - عبارتند از: «کارایی یعنی: انجام دادن درست کارها»؛ «اثربخشی یعنی: انجام دادن کارهای درست» (استونر و فری¬من،‌ ۱۳۸۴، ص ۱۱و ۱۲).
به طور خلاصه، آنچه دربارة مفهوم «اثربخشی» می¬توان گفت این است که تعاریف مزبور هیچ تضادی با یکدیگر ندارند، بلکه مکمل یکدیگرند و برای رفع برخی از ابهاماتی که ممکن است در برخی از تعاریف وجود داشته باشد، صاحب‌نظران کوشیده‌اند با استفاده از معیارها و رویکردهای متعدد، به فهم بیشتر مفهوم «اثربخشی» کمک کنند که در ذیل ارائه می¬گردد.
ب. معیارهاي اثربخشی درادبیات مدیریت
به طور کلی، هنگامی که تحلیل¬گری تصمیم می¬گیرد در خصوص تعیین معیارهای اثربخشی مطالعه کند تا با دقت و جامع نگری، معیارهایی را برای ارزیابی اثربخشی انتخاب و تعیین نماید، با فهرست¬های عریض و طویلی از معیارها مواجه می¬گردد. براي نمونه، رابینز ۳۰ معیار را گزارش کرده است که به اعتقاد وی، در برخی موارد با هم تناقض دارند (رابينز و دكنزو، 2014، ص 282). عمده دلیل افزایش معیارها آن بوده که تحلیل¬گران نظریات کاملاً مغایری از سازمان اتخاذ کرده و بر مبنای آن، مجموعه معیارهای نسبتاً متمایزی برای ارزیابی اثربخشی، تولید و عرضه نموده¬اند (اسکات، ۱۳۸۷، ص۵۶۷). بنابراین، در ادامه معیارهای اثربخشی ذكر می¬شود.
۱. معیار اثربخشی در نگرش سیستم عقلایی: در این نگرش، سازمان¬ها عبارتند از: سیستم¬های متشکل از افراد و گروه¬های انسانی که در جهت پی‌گیری و دست‌یابی به اهداف نسبتاً خاص، مثل افزایش بازده و محصول به کار گرفته می¬شوند. به زعم برخی تحلیل¬گران، معیار نهایی اثربخشی در این نگرش، افزایش بهره¬وری و تولیدگرایی است که از طریق تمرکز بر تعداد و کیفیت محصول و صرفه¬جویی حاصل از انتقال ورودی‌ها به خروجی¬ها بر آن تأکید مي‌شود (همان، ص ۵۶۸).
۲. معیار اثربخشی در نگرش سیستم طبیعی: در این نگرش، سازمان عبارت است از: تجمّع تعدادی از افراد و گروه¬های انسانی که قادرند اضافه برانجام فعالیت‌های وظیفه‌ای، مجموعه فعالیت‌های نگه‌دارنده نیز انجام دهند. کوئین و اسکات معیارهای ارزیابی اثربخشی مبتنی بر این دیدگاه را شامل مقیاس‌های انگیزش، تعهد، انسجام، روحیه، رضایت و مشارکت تسهیم کنندگان، مهارت‌های متقابل فردی و خودبقا برمی‌شمارند (اسکات، ۱۳۸۷، ص۵۶۸؛ سلطانی تیرانی،‌ ۱۳۸۷، ص۲۰۸).
۳. معیار اثربخشی در نگرش سیستم باز: این نگرش، که بر پیچیدگی زیاد سیستم و عدم قطعیت بالای محیط استوار است، علاوه بر توانایی¬های درونی سازمان، بر وابستگی و روابط متقابل سازمان و محیط تأکید دارد؛ زیرا چنین می¬اندیشد که از یک سو، سیستم قادر به خود نگه‌داری بر مبنای میان¬داده‌ها از منابع محیطی است، و از سوی دیگر محیط منبع غایی و غنی مواد، انرژی و اطلاعات و تأثیرگذار بر آن بسيار است (اسکات، ۱۳۸۷، ص۱۳۲ -۱۵۸). به زعم برخی از پژوهشگران، مناسب¬ترین معیار برای ارزیابی اثربخشی سازمان¬ها از دیدگاه سیستم باز، معیار «مذاکرة موقعیت» است که در توانایی سازمان براي کسب منابع کمیاب و ارزشی از محیط منعکس است. معیار «سوددهی»، که عبارت از مازاد درآمدها نسبت به مخارج است، نیز مورد تأکید تحلیل¬گران «سیستم باز» قرار گرفته است. بسیاری از نظریه‌پردازان نیز به اهمیت «تطبیق¬پذیری»، «انعطاف¬پذیری» و «کسب حمایت» به عنوان معیارهای اثربخشی تأکید می¬کنند (اسکات، ۱۳87، ص۵۶۷ و ۵۶۸).
معطوف به آنچه بیان شد، این پرسش¬ در خاطر خطور می¬کند که با وجود این همه معیار، معیار مناسب برای ارزیابی اثربخشی کدام است؟ مهم‌تر از همه، پرسش این است که اين معيارها چگونه قابل تطبيق و پي‌گيري است؟ پاسخ ساده و تا حدی منطقی آن است که وقتی تحلیل¬گری از میان نظریات سازمانی یک نظر را برگزید، خود به خود معیار ارزیابی اثربخشی نیز مشخص می¬گردد؛ زیرا هر نظریة سازمانی، معیار ارزیابی اثربخشی را نیز تعیین کرده است. اما پاسخ دقیق براساس توصیة تحلیل¬گران سازمان آن است که می¬بایست از معیارهای ترکیبی، چندگانه و سازگار را بهره¬برداری كرد تا میان معیارهای چندگانه تعادل برقرار گردد و هم‌سویی و سازگاری شکل بگیرد. بنابراین، نباید به یک معیار یا یک¬دسته از معیارها بسنده کرد؛ زیرا ممکن است متغیرهای گزینش شده ارتباط معکوس با یکدیگر داشته باشند و در نتیجه، قابلیت ارزیابی یکدیگر را خنثا و ناکارا سازند (کریتنر و کینیکی، 1384، ص۵۴۲). 
باتوجه به مطالب فوق، برای جمع‌بندی ادبیات تحقیق، چارچوب نظری، که رابینز ارائه کرده است مناسب به نظر می¬رسد؛ زیرا ایشان چهار رویکرد عمده را در اثربخشی (نیل به هدف، سیستمی،‌ ذی¬نفعان راهبردي و ارزش‌های رقابتی) به صورت تطبیقی ساخته و همچنین به این نکته، که چه موقع مفید هستند، براساس جدول ذیل توجه كرده است.
جدول(‌۱): مقایسة رویکردهای چهارگانة اثربخشی سازمانی (رابينز، 1989، ص 75).
رویکرد    تعریف    چه موقع مفید است؟
نیل به هدف    یک سازمان به اندازه¬ای اثربخش است که: اهداف از پیش تعیین شده را محقق بسازد.    وقتی این رویکرد مفید است که هدف روشن، زمان معیّْن و سنجش¬پذیر باشد.
سیستمی    منابع لازم را کسب کند.    رابطة مشخصی بین داده و ستاده موجود باشد.
ذی¬نفعان راهبردي    خواسته¬های همة عوامل کلیدی را تاحدی برآورده کند.    سازمان باید به خواستة عوامل کلیدی جامة عمل بپوشاند.
ارزش‌های رقابتی    تأکید سازمان بر حوزه‌های چهارگانه (فرایند داخلی، سیستم عقلایی، روابط انسانی و سیستم باز) به علایق عوامل کلیدی منتسب است.    آنچه سازمان باید تأکید کند مبهم بوده و تغییر در معیارها در طی زمان، به نفع سازمان است.
باتوجه به مبانی نظری پژوهش، که تا کنون ارائه شد، تلاش می¬گردد اثربخشی در اسلام براساس الگوی مفهومی ذیل تحلیل گردد.: 

نمودار ۱: الگوی مفهومی پژوهش
اثربخشی در اسلام به لحاظ مفهومی، معيارها و راهبردها با آنچه در ادبيات مديريت آمده است تفاوت اساسی دارد. 
در ذیل تلاش می¬گردد مفهوم اثربخشی، معیارها و راهبردهای آن با رویکرد اسلامی براساس نمودار (۱) تجزیه و تحلیل گردد.
۱. مفهوم «اثربخشی» در اسلام
به‌طور‌کلی، واژه یا واژگانی تحت عنوان «اثربخشی» در متون اسلامی به کار نرفته است؛ اما در این متون، آموزه¬ها و گزاره¬هایی وجود دارند که می¬توان با بررسی و تجزیه و تحلیل محتوای آنها معنا و مقصود «اثربخشی» از منظر اسلام را توصیف و تبیین کرد؛ مانند: «عمل احسن» به معنای «کار نیکوتر»، و «عمل صالح» به معنای «کار شایسته». در بسیاری از آیات و روایات، تصریح شده است: به کسانی که کار نیکو و کار شایسته¬ای انجام می¬دهند، اجر و پاداش نیکوتر و شایسته¬تر و حتی چند برابر بیشتر و بهتر از آنچه انجام دا¬ده¬اند، داده می¬شود. دادن پاداش شایسته¬تر و چندبرابر، حکایت از اثربخش بودن چنین کارهايي در دیدگاه اسلام دارد که در ذيل، دو دسته آیات را می¬توان در ارتباط با اثربخشی تحت عناوین «انجام کار درست» و «انجام کار شایسته» تجزیه و تحلیل كرد:
اول. انجام کار درست
در آیاتی از قرآن کریم، جمله «احْسَنُ عَمَلًا» به معنای عمل نیکوتر و کار درست¬تر و به تعبیر ديگر، «حسن انجام عمل» به کار رفته است. نکتة جالب اینکه «حسن انجام عمل» مساوی با درک «هدف» قرار داده شده است. به عبارت ديگر، خداوند در آیاتی از قرآن، موضوع «آزمایش براي تشخیص کسی كه کار درست¬تر و نیکوتر انجام داده است» را به عنوان هدف آفرینش آسمان¬ها و زمین، هدف مرگ و زندگی؛ و هدف زینت¬بخشی زمین بیان کرده است. 
برخی از مفسران در ذیل آیة «وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِلِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» (هود: 7) متذکر شده¬اند كه حرف لام در كلمة «ليبلوكم» از مصدر «ابتلا» و «بلاء» براى بیان غايت و به معناى «امتحان» است، و جملة «أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» بيان آن امتحان در شكل استفهام است و خداوند مى‏خواهد بفهماند این آزمایشگاه عظیم برای اين هدف خلق شده است تا شما را بيازمايد و کسانی را که نيكوتر و خوب¬تر عمل می¬کنند، مشخص سازد (مکارم شيرازي، ۱۳۷۴، ج۹، ص۲۸؛ طباطبایی، ۱۳۷۴، ج۱۰،‌ ص۲۲۵).
خداوند در آیات فوق، «حسن انجام عمل» را به عنوان کار اثربخش و میزانی برای درک هدف آفرینش هستی بیان کرده است. بنابراین، «اثربخشی» به یک معنا، عبارت است از: «حسن انجام عمل».
دوم. انجام کار شایسته
در دستة دیگری از آیات، «کار شایسته‌» حاصل «ایمان» به عنوان عامل نجات و رهايی انسان از خسران و نقصان بیان شده که مفهوم مخالف آن چیزی جز درک هدف نیست. به همین روي، در قرآن گفته شده است: به کسانی که کار شایستة ناشی از سر ایمان انجام دهند، اجر و پاداش داده می¬شود. اجر و پاداش نتیجة درک هدف است. در سورة تین می¬خوانیم: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ» (التین: ۴ - ۶)، و یا در سوره عصر می¬خوانیم: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْر إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» (العصر: ۲ - 3).
در آیات فوق، از یک¬سو، خداوند می¬فرماید: ما انسان را در بهترين صورت و نظام موزون آفريده‏ايم. واژة «‌تقويم» به معناى در‌آوردن چيزى به صورت نظام معتدل و كيفيت شايسته است. بنابراین، مفهوم آیه این است که ما انسان را، هم از نظر جسمى، هم از نظر روحى و هم از نظر عقلى و به طور کلی، از هر نظر موزون آفریده¬ام؛ زيرا هرگونه استعدادى را در وجود او قرار داده و او را براى پيمودن قوس صعودى و راه دشوار تکامل آماده ساخته¬ام و آن قدر شايستگي¬ها به او بخشيده¬ام که لايق توصیف «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِين» (مؤمنین: 14) شده و شایستة پوشیدن خلعت «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ» (اسراء: 70) گردیده است. 
از دیگر سو، خداوند مي‌فرمايد: «به راستی، انسان¬ها همگی در زیانند». یا فرمود: «بعد از اینکه انسان به بهترین صورت موزون آفریده شد، به پايین¬ترین سطح بازگردانده می¬شود». (التين: 5) یعنی چرخة حیات طبیعی انسان به گونه‌ای می¬چرخد که بخشی از سرمایة زندگی، یعنی عمر و توانایی¬های خود را از دست مى‏دهد و به صورت قهری نيروهايش به تحليل مى‏رود. اين تحلیل‌ رفتن قهری و طبيعی، طبیعت و قانون فراگیر زندگى دنيوی و مادی است (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲ق، ص۲۸۱).
راه برون‌رفت از این خسران و نقصان چیست؟ چگونه می¬توان از این تحلیل¬رفتن جلوگیری کرد و از آنها در جهت رهایی از شکست و نیل به هدف و نتایج مطلوب و عملکرد عالی استفاده نمود؟ برای پاسخ به این پرسش، خداوند حکیم در آیات زیادی و از جمله، در ادامة آیات فوق، یک راهبرد کلی و قطعی و یک راه¬هکار اساسی برای جلوگيرى از اين خسران عظيم و درک هدف و کسب موفقیت انسان و جامعة انسانی ارائه داده و فرموده است: «مگر كسانى كه ايمان آورند و اعمال صالح انجام دهند». سپس خداوند در آیات زیادی، نتایج و برکاتی را که به خاطر آن به کاربر و انجام دهندة آن می¬دهد، برشمرده که این امر خود بیان¬گر اثربخش بودن «عمل ایمانی» از دیدگاه اسلامی است. برای نمونه، خداوند در سورة تین، می-فرماید: «فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ» (التین: ۶). مفسران گفته‌اند: واژة «ممنون» در اینجا از مادة «من» به معناى قطع يا نقص است. بنابراين، جملة «‌غيرممنون» اشاره به پاداشى است دايمى، تمام نشدنی و خالى از هرگونه نقص  (مکارم شيرازي، ۱۳۷۴، ج ۲۷، ص۱۴۵). همچنین در آیة دیگری مي‌فرمايد: كساني كه عمل صالح انجام دهند، در حالى كه مؤمن باشند، خواه مرد باشد يا زن، به ايشان حيات پاكيزه مى‏بخشيم، و پاداش آنها را به بهترين اعمالى كه انجام مى‏دادند، خواهيم داد (نحل: 97). بنابراین، راه دست‌یابی به زندگی پاکیزة دنیوی و والا و همچنین راه برخورداری از اجر و پاداش اخروی «کار شایسته» حاصل «ایمان» است. تنها «عمل ایمانی» می¬تواند جلوی زیان قطعی و قهری را بگیرد و انسان را به درک هدف نایل گرداند. بنابراین، از منظر این دسته از آیات، «اثربخشی» عبارت است از: انجام کار شایسته¬ای که حاصل ایمان باشد. 
بدین روي، از بررسی و تجزیه و تحلیل دو دسته آیات، این نتیجه به دست می¬آید که «اثربخشی» از منظر اسلام، عبارت است از: حسن انجام عمل و انجام عمل ایمانی. اما سؤال دیگر این است که معیار¬های سنجش اثربخشی در دین اسلام کدام است؟ پاسخ این سؤال در ذیل تبیین می¬گردد:
۲. معیارهای اثربخشی در اسلام
بیان معیارها و شاخص¬های اثربخشی در اسلام، در حقیقت، بیان معنای حسن انجام عمل و انجام کار شایسته است؛ بدین معنا که باید حسن انجام عمل و عمل ایمانی تجزیه و تحلیل شود که از چه عوامل و مؤلفه¬های تشکیل می¬شود، و در ارزیابی و ارزش¬گذاری مد نظر قرار می¬گیرد؟ از طرق گوناگوني روایت شده است که پیامبر گرامی اسلام  آیة «لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» (هود: ۷) را تلاوت کردند، و اصحاب پرسیدند که معنای آن چیست؟ حضرت فرمودند: آنکه عملش خالص¬تر و درست¬تر است. عرض شد: یا رسول الله، معنای آنکه عملش خالص¬تر و درست¬تر است، چیست؟ حضرت فرمودند: اگر عمل خالص باشد اما درست نباشد قبول نمی¬شود؛ همچنین اگر عمل درست باشد اما خالص نباشد، بازهم پذیرفته نیست، مگر آنکه عمل، هم خالص باشد و هم درست باشد. «عمل خالص» آن است که فقط برای خدا باشد و «عمل درست» آن است که بر اساس سُنَّت باشد (ثعلبی نیشابوری،‌ 1422، ج ۵، ص۱۵۹؛ بروجردی،‌ ۱۳۶۶،‌ ج۷، ص۱۹۹).
امام صادق‌ دربارة آیة: «لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» ¬فرمودند: معنای آیه این نیست که عمل کدام¬یک شما بیشتر است؛ فزونی و کمیّت عمل ملاک نیست، بلکه مقصود این است که عمل کدام¬یک شما درست¬تر است، و درستی عمل به ترس از خدا و نِیَّت صادقانه و نیکو بودن آن است (بحرانی،‌ ۱۴۱۶ق،‌ ج۳، ص۸۰؛ فیض کاشانی،‌ ۱۴۱۵، ج ۵، ص۲۰۰‌؛کلینی،‌ ۱۳۸۸، ج۲، ص۱۶).
بنابراین، مؤلفه‌های اساسی «کار درست» و «حسن انجام عمل» عبارت است از: «ایمان»، «نیت صادقانه» و «مطابقت عمل با قرآن و سنت پیامبر  و امامان معصوم». نکتة قابل توجه آن است که همان‌گونه که ایمان بر نیّت و عمل صالح اثر می¬گذارد، عمل صالح نیز ایمان را تقویت می¬کند و این جریان در مسیر تکامل روح انسانی و تحقّق آنچه فطرت به آن حکم می¬کند، استمرار می¬یابد (رضاییان، ۱۳۸۴، ص۹۳‌؛ حسینی،‌ ۱۳۷۷، ص۱۳۸).
از‌آن‌رو، که عناصر «ایمان»، «نیّت» و «مطابقت کار با سنّت»، هم تشکیل¬دهندة مفهوم «اثربخشی» از دیدگاه اسلام است و هم معیار و شاخص¬ ارزیابی و ارزش¬گذاری به شمار می‌روند، در ذيل، تعریف و تأثیر آنها بر اثربخشی به عنوان معیار تبیین می‌گردد:
1. ایمان و تأثیر آن بر کار درست و شایسته
«ایمان» در لغت، به معنای تصدیق، تسليم، استقرار اعتقاد در قلب  و تسلیم همراه با اطمینان خاطر معنا شده است (قرشی،‌ ۱۳۷۱، ج ۱، ص۱۲۴). در رویکرد اعتقادی و کلامی، «ایمان»، حالتی است قلبی و روانی که در اثر دانستن یک مفهوم و گرایش به آن حاصل می¬شود، و با شدت و ضعف هر یک از این دو عامل، کمال و نقص¬پذیر است (مصباح یزدی،‌۱۳۶۹، ج۳، ص۱۲۷). ایمان دارای دو جنبة روانی و قلبی است که از یک سو، مبتنی بر علم و آگاهی است، و از سوی دیگر، حاصل گرایش قلبی و شهودی است. لازمة آگاهی انسان از چیزی و گرایش به تسلیم و اطاعت از آن، او را وادار به عمل می¬کند. به عبارت ديگر، لازمة ایمان آن است که شخص با ایمان، تصمیم اجمالی بگيرد به لوازم چیزی که به آن ایمان دارد عمل كند (مصباح یزدی،‌ ۱۳۶۹، ج۳، ص۱۲۷). بنابراین، ایمان تأثیري عمیق بر عمل دارد؛ به گونه‌اي که هر قدر ایمان قوی¬تر و کامل¬تر باشد، تأثیر بیشتری در انجام اعمال مناسب، درست و اثربخش می¬نهد و البته ایمان نیز در چهرة عمل ظهور می¬کند، و به هر میزان عمل درست¬تر و پاک¬تر باشد سبب تقویت ایمان می¬شود.
همچنان که قبلاً بیان شد، در آیات زیادی از قرآن‌، «عمل صالح» پیوسته و در تعقیب ایمان ذکر شده و به تعبیری، مشروط به ایمان است. این حقیقت بیان¬گر آن است که از منظر اسلام، تنها عملی ارزشمند و اثربخش است که از سر ایمان باشد. همچنین در آیات زیادی از قرآن کریم، در‌بارة کسانی که عمل زیادی انجام داده‌اند، اما نسبت به ایمان کفر ورزیده¬اند، آمده است: عملش حبط و نابود می¬شود و در آخرت از خاسران است (هود: 15 - 16). بنابراین، رابطة تنگاتنگی میان دو مقوله «ایمان» و «عمل» و‌جود دارد و عمل همواره به ایمان وابسته است.
علاوه بر آیات، روایات زیادی نیز در‌بارة پیوستگی عمل با ایمان، وجود دارد. در روایتی از پیامبر اكرم‌، پیوستگی میان عمل و ایمان به گونه‌اي ترسیم شده که گویا یکی بدون دیگری پذیرفته نیست. حضرت فرمودند: «ألإیمانُ و العملُ أخوانِ شَریکانِ فی قَرَنٍ، لایَقبَلُ الله أحَدَهُما إلا بِصاحِبِهِ» (سیوطی،‌ ۱۴۰۱ق، ج ۱، ص ۴۷۹)؛ مشابه اين روايت از امام علی نیز نقل شده است (تميمي آمدی،‌ 1410، ص۱۵۱) در روایت دیگر، عمل جزئی از ایمان قرار داده شده است «ألإیمانُ مَعرِفَهُ بِالقَلبِ و إقرارُ بِاللِّسان و عَمَل بِالأرکانِ» (قمی،‌ 1376، ج ۱، ص 268). ایمان، شناخت قلبی، اعتراف زبانی و عمل با اعضا و جوارح است.
با توجه به آنچه بیان شد، این نتیجه حاصل می¬شود که ایمان نقش اساسی در ارزشمندی و اثربخشی انجام عمل درست و شایسته دارد؛ به گونه‌اي که به هر میزان ایمان قوی¬تر و کامل¬تر باشد کارها درست¬تر و شایسته¬تر انجام خواهد شد. البته که عمل نیز نقش اساسی در تثبیت و تقویت ایمان دارد.
2. نیت و تأثیر آن بر کار درست و شایسته
به طور کلی، «نیَّت» به معنای «قصد» است (طریحی،‌ ۱۳۷۵، ج۱، ص۴۰۴) و در اندیشة اسلامی، جایگاه محوری در ارزش‌گذاری و درست یا نادرست قلمداد کردن عمل دارد. به تعبیر برخی روایات، «نیت» مبنای عمل و ملاک ارزشمندی فرد و رفتار اوست. پیامبر گرامي‌ فرمودند: «کُلُّ عاملٍ یَعمَلُ علی نِیَّتِه» (کلینی، ۱۳۸۸، ج۲، ص۸۴)؛ هر کس بر پایة نیتش عمل می¬کند. حضرت علی  فرمودند: نیت اساس عمل است (تميمي آمدی، 1410، ص۹۳). در حدیث دیگري می¬فرمایند: ارزش هر کسی به میزان ارزش همّت اوست، و ارزش عمل هرکس تابع ارزش نیت اوست (همان). بنابراین، ارزشمندی عمل و رفتار به نیت است، و نیت معیار و میزان عمل و رفتار است؛ بدین معنا که اگر نیت ارزشمند باشد، عمل ناشی از آن نیز ارزشمند است، و‌گرنه فاقد ارزش، و حتی گاهی ضد ارزش است. پیامبر اكرم فرمودند: «ارزشمندی اعمال به نیت¬هاست و بهرة هر کس همان است که نیت و قصد کرده. پس هر کس به سوی خدا و رسولش هجرت کند، هجرتش به سوی خدا و رسول خواهد بود، و هر کس به سوی دنیا هجرت کند هجرتش به سوی همان چیزی خواهد بود که به سوی آن هجرت کرده است (نوری،‌ ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۹۰).
یکی از علل تأثیرگذاری نیت بر عمل این است که عمل و رفتار از «شاکله» ناشی می¬شود. واژة «شاكله» از مادة «شكل» در لغت، به معناى مقیّد کردن و مهار نمودن حيوان است. اما از‌آن‌رو، كه روحيات، سجايا و عادات هر انسانى، او و رفتارش را مقيد به رویه‏اى مى‏كند، به آن نیز «شاكله» مى‏گويند (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲ق، ص۴۶۲). در قرآن کریم می¬خوانیم: «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى‏ شاكِلَتِه» (اسراء: 84)؛ بگو هر كس طبق شاکله، یعنی روحیات و خلق¬وخوى خویش عمل مى‏كند. انسان وقتي عملى را تكرار می¬كند، به صورت تدریجی نخست به «حالت» بعد «عادت» و سپس به «ملكه» تبدیل مى‏شود. اين ملكات و سجایایی اخلاقی و روحی به اعمال انسان شكل مى‏دهد، شیوه و سبک زندگی او را مشخص مي¬کند، و در نتیجه، بر رفتار او تأثیر می¬گذارد (مکارم شيرازي،‌ ۱۳۷۴، ج۱۲، ص۲۴۸). در بعضى روايات؛ «شاكله» به «نيت» تفسير شده است، امام صادق فرمودند: نیت بهتر از خود عمل است، بلکه نیت همان عمل است. سپس کلام خداوند را تلاوت کردند: « قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى‏ شاكِلَتِهِ»؛ یَعنی عَلی نِیَّتِهِ؛ (کلینی،‌ ۱۳۸۸، ج۲،‌ ص۱۶). بنابراین، اگر نیت و انگیزة انسان از اهداف عالی ناشی شود علاوه بر اینکه خودش ارزش است، رفتار حاصل از آن نیز ارزشمند می¬شود؛ اما اگر نیت و انگیزة انسان از اهدف و تمایلات دنی و غیر انسانی ناشی شود به اضافة اینکه خودش ضد ارزش است، رفتار مبتنی بر آن نیز فاقد ارزش می¬گردد (رضاییان، ۱۳۸۴، ص۹۲؛ پیروز و همکاران،‌ ۱۳۸۴، ص۱۴۳). امام صادق‌ فرمودند: اگر فرد به طور صادقانه و مخلصانه بر انجام کارهای درست و شایسته نيت کند، اما به سبب ناتوانایی و یا وجود موانع به انجام¬آنها موفق نشود، خداوند به او به اندازة آنچه نیت کرده است اجر و پاداش می¬دهد (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۱۹۹). در مقابل، از نظر نظام ارزشی اسلام، کسانی که هدف و نیت کارهايشان دنیا و مظاهر آن است، تنها به همان آثار دنیوی، مانند قدرت، شهرت، تحسین مردم و پاداش¬های مادی دست می¬یابند و عمل آنها در آخرت باطل و نابود می¬گردد (هود: 15 و 16). 
تأثیر نیت و انگیزة فاعل در ارزشمندی کار، یکی از ویژگی¬های نظام اخلاقی اسلام به شمار می¬رود که در مکاتب غیراسلام به آن توجهی نشده است. به تعبیر دیگر، در اسلام توجه به حُسن فعلی و حُسن فاعلی، هر دو مهم هستند و نیت نقش جهت دهنده به عمل را دارد، و روح و منشأ عمل به حساب می¬آید (مصباح یزدی،‌ ۱۳۷۷، ص۱۱۰).
3. سنت و الزام عملی به آن برای تشخیص و انجام کار درست و شایسته
به طور کلی، واژة «سنّت» به معنای «راه و روش است» (راغب اصفهانی،‌ ۱۴۱۲ق، ص۴۲۹). علامه طباطبائی فرمودند: كلمة «سنّت» به معناى طريقة معمول و رايج است كه به طبع خود، غالباً يا دائماً جارى باشد. «سنّة النَّبى» یعنی: راه و روشی که پيامبر گرامی‌ آن را بر‏گزيده و مقصد خويش قرار داده است (طباطبائی،‌ ۱۳۷۴، ج۱۶، ص۵۱۱). واژة «سنت» در منابع اسلامی و به ويژه قرآن کریم، بسیار به کار رفته و منظور از آن در اين‌گونه كاربردها، «قوانين ثابت و اساسى تكوينى يا تشريعى الهى» است كه همانند قوانين اساسى مرسوم در ميان مردم دست¬خوش دگرگونى و تغيير نمى‏شود. اين قوانين، هم بر اقوام گذشته حاكم بوده و هم بر اقوام امروز و آينده حكومت خواهد كرد (مکارم شيرازي،‌ ۱۳۷۴، ج ۱۷، ص۴۳۶). خداوند در آیات و روایات زیادی، سنت و قوانین مورد پسند خویش را، که باید مطابق آن عمل شود، معرفی كرده و به اطاعت از آن دستور داده است.
در قرآن می¬خوانیم: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا» (آل¬عمران: 193). همگى به ريسمان الهى چنگ بزنيد، و از هم پراكنده نشويد. در‌بارة اينكه منظور از «حَبْلِ اللَّهِ» چيست؛ احتمالات گوناگوني ذكر شده است. تفسير الدر المنثور براساس روایتی از پيغمبر اكرم، گفته است:  «منظور از «حَبْلِ اللَّهِ» قرآن است (سیوطی،‌۱۴۰۱، ج ۱، ص۶۰). در تفسير عياشى از امام باقر نقل شده است که فرمودند: منظور، اهل‌بیت پیامبر است (عیاشی، ۱۳۸۰، ج۱، ص۱۹۴). چنان که مفسران متذکر شده‌اند، این تعبیرات مختلف، مانعة الجمع نیستند؛ زيرا منظور از «ريسمان الهى» هرگونه وسيلة ارتباط با ذات پاك خداوند است که شامل همه تعبیرات فوق می¬شود. به عبارت ديگر، تمام آن تعبیرات و احتمالات در مفهوم وسيع «ارتباط با خدا» جمع است (مکارم شيرازي، ۱۳۷۴، ج۳، ص۲۹).
در آیة دیگری از قرآن کریم می¬خوانیم: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ» (نساء: 59). اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، خدای را فرمان برید و پيامبر و صاحبان امر خویش را فرمان برید. پس اگر در‌بارة چيزى نزاع كرديد آن را به خدا و پيامبر بازگردانید. دربارة اينكه منظور از «أُولِي الْأَمْرِ» چيست، ميان مفسران سخنان مطرح است؛ اما به طور کلی، همة مفسران شيعه در اين زمينه اتفاق نظر دارند كه منظور از «أُولِي الْأَمْرِ» اولیای معصوم‌ هستند كه رهبرى مادى و معنوى جامعة اسلامى، در تمام شئون زندگى از طرف خداوند و پيامبر به آنها سپرده شده است، و غير آنها را شامل نمى‏شود (مکارم شيرازي،‌ ۱۳۷۴، ج۳،‌ ص۴۳۶).
امام علی به مالک اشتر می¬فرمایند: «آنجا که کار بر تو گران و دشوار شود و حقیقت کارها پنهان، به خدا و رسولش باز‌گردان؛ زیرا خدای متعال به مردمی که دوستدار راهنمایی¬شان بوده، فرموده است: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، خدای را فرمان برید و پيامبر و صاحبان امر خویش را فرمان برید. پس اگر در‌بارة چيزى نزاع كرديد آن را به خدا و پيامبر بازگردانید». باز گرداندن به خدا، گرفتن محکم کتاب او قرآن است، و بازگرداندن به رسول، گرفتن سنّت جامع اوست که پذیرفتة همگان است (سيد رضي، 1389، نامه ۵۳).
بنابر آنچه گفته شد، دین اسلام برای مؤمنان به منظور تشخیص و گزینش کارهای درست و شایسته و به تعبیر ديگر، برای حسن انجام عمل و عمل ایمانی، معیارها و شاخص¬های مشخصی را بیان کرده است. از منظر اسلام، هنگامی هدفی صحیح و انجام کارها درست است که علاوه بر ایمان خالصانه و نیت صادقانه، در گزینش و انجام آنها معیارهای قرآن کریم، سنت پیامبر گرامی‌ و سنُّت ائمة اطهار‌ مد نظر و عمل قرار گیرد. هدف از این توصیف¬ها و توصیف¬های مشابه دیگری که در نصوص و متون دین اسلام زیاد ذکر شده چیزی جز فراخواندن به قرآن و سنت و عمل کردن طبق موازین آن نیست، به نحوی که آیات و روایات وجوب اطاعت از آنها را بیان کرده است.
۳. راهبردهای اثربخشی در اسلام
اثربخشی برای موفقیت هر سازمانی حیاتی است و به همین سبب، برای افزایش دستاوردها و حفظ نتایج کسب و کار، سازمان‌ها نیازمند اجرای راهبردهایی هستند که این موفقیت را تضمین کنند (انصاری و همکاران،‌ ۱۳۹۳، ص ۵۹). مینتزبرگ «راهبرد» را به «الگویی از جریان تصمیم¬ها و اقدام¬ها» تعریف كرده است (فرهی و همکاران، ۱۳۸۹، ص۴۷). براساس تعریف مزبور، برای تحقق اثربخشی و دست‌یابی به کارهای درست و شایسته از منظر اسلام، می¬توان راهبردها و اقدامات ذیل را مطمح نظر قرار داد.
الف. حسن تدبیر (تدبیر عالمانه و عاقلانه)
یکی از راهبردهايی که دین اسلام در جهت تأمین اثربخشی و دست‌یابی به کارهای درست به انسان توصیه می¬کند، حُسن تدبیر یا گزینش هدف و انجام کارها از روی علم و عقل و اجتناب از انجام کارهای جاهلانه و بدون تدبیر یا سوء تدبیر است. پیامبر گرامی اسلام ، در سفارشی به پسر مسعود می¬فرمایند: ای پسر مسعود، «آنگاه که کاری انجام می¬دهی با علم و عقل انجام بده، و مبادا کاری را بدون تدبیر انجام دهی! خداوند متعال مي‌فرمايد: مانند آن زنی که رشته¬های خود را پس از محکم تابیدن، دوباره می¬شکافت و پنبه می¬کرد، نباشید» (مجلسی،‌ ۱۴۰۳ق،‌ ج ۷۷، ص۱۰۰). 
از امام صادق نقل است که مردی خدمت رسول گرامی اسلام آمد و عرض کرد: یا رسول الله، مرا نصیحت کن. حضرت فرمودند: اگر نصیحت کنم عمل می¬کنی؟ مرد گفت: آری. حضرت بار دیگر سخن خویش را تکرار کردند و آن مرد نیز پاسخ مثبت داد. آن¬گاه حضرت فرمودند: پس سفارش می¬کنم هر زمانی که برای انجام کاری تصمیم گرفتی، در عاقبت آن تدبر کن و پیش از عمل بیندیش. علم و عقلت را در‌بارة عاقبت آن به کار بینداز؛ پس چنانچه عاقبت آن خیر، صلاح و هدایت بود، انجامش بده، و اگر عاقبت آن گم‌راهی و تباهی بود، از آن دست¬ بکش و رهایش ساز (حر عاملی، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۲۲۳). 
امام علی کسانی را که از عقل و تجربه بهره نمی¬گیرند، بدبخت معرفی کرده‌اند: «فإنَّ الشَّقِیَّ مَن حُرِمَ نَفعَ ما أوتِیَ مِنَ العَقلِ و التَّجرِبَهِ» (سيدرضي، 1389،‌ ن ۷۸)؛ بدبخت کسی است که از عقل و تجربه-ای که به او داده شده، بهره نمی¬گیرد. همچنین در حدیثی فرمودند: حسن تدبیر از میزان خطاپذیری انسان می¬کاهد. در حدیث دیگري فرمودند: «تدبیر، تو را از پشيمانی در امان نگه می‌دارد» (مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۷۸، ص۱۲).
بنابر آنچه بیان شد، یکی از راهبردهای انتخاب هدف صحیح و انجام کارهای درست، این است که انسان حسن تدبیر داشته باشد؛ یعنی عالمانه و عاقلانه تصمیم بگیرد.
ب. بهره¬گیری از تجربه
یکی دیگر از راهبرد¬های درک امور درست از نادرست استفاده از تجربه است. بهره¬گیری از تجربه، یک امر پذیرفته شدة عقلی است همچنین آموزه‌های دین اسلام بر بهره¬گیری از تجربه صحّه گذاشته و به بهره¬گیری از تجربه دستور داده‌اند.
امام علی  در یکی از نامه¬هایشان خطاب به مالک اشتر، انواع تجربه¬های نیکو را بیان کرده، او را به لزوم عبرت¬گیری و بهره¬گیری از آنها فراخوانده‌اند. حضرت فرمودند: برتو لازم است که سرگذشت و رفتار زمام‌دارانی را که پیش از تو حکومت عادلانه بر پا ساختند یا از آثار پیامبر  و یا از کتاب الهی پی‌روی كردند، به یادآور. پس، از اعمالی که ما انجام دادیم و تو خود آنها را مشاهده نمودی، پی‌روی کن (همان،‌ ن ۵۳).
حضرت در حدیثی، موفقیت و امکان دست‌یابی به هدف صحیح و انجام کارهای درست را یکی از آثار تجربه¬ می¬دانند و می¬فرمایند: «مَن حَفِظَ التَجارِبَ أصابَت أفعالُهُ» (تميمي آمدی، 1410ق،‌ ص۴۴۴) آن کس که تجربه¬ها را حفظ و به‌موقع از آنها استفاده کند، کارهایش به نتیجه می¬رسد. در حدیث دیگري فرمودند: «مَن أَحکَمَ التَّجارِبَ سَلِمَ مِنَ المَعاطِبِ» (همان،‌ ص۴۴۴)؛ هر کس تجربه¬ها را محکم کند، از مهلکه¬ها سالم ماند.
ج. بهره¬گیری از مشورت و نظرخواهی
به طور کلی، اصل «مشورت و نظرخواهی» به منظور بهره¬گیری از نظریه¬ها و پیشنهادهای دیگران برای دست‌یابی به هدف صحیح و انجام امور به صورت شایسته، یک مسئلة عقلی است که این اصل در اسلام، از جایگاه ویژه¬ای برخوردار است. خداوند در آیة: «وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْر» (آل‌عمران: 159)؛ مردم را به مشورت فرمان می¬دهد. اگر چه ظاهر این آیه متوجه شخص رسول خدا  است؛ ولی چنانکه مرحوم علامه مي‌نويسد: آيات قبل مربوط به جنگ احد بود و خطاب متوجه عموم مسلمانانی که پیامبر اكرم‌ پیش از جنگ با آنان مشورت کرده بود و آنان در جنگ نافرمانی و از میدان جنگ فرار کرده بودند؛ بدين روي، در اين آيه، خطاب متوجه شخص رسول خدا  شده است تا سرزنشی باشد برای آنان و نیز تأییدی بر مشی پیامبر گرامی‌؛ یعنی در اصل، خطاب آیه عموم مسلمانان است و مى‏خواهد بفرمايد: رسول ما به رحمتى از ناحية ما نسبت به شما مهربان شده است، و به همين سبب، به او امر كرديم كه شما را عفو كند و برايتان استغفار نمايد و با شما در امور مشورت كند (طباطبائی،‌ ۱۳۷۴، ج۴، ص۸۷). در حقیقت، خدا و پیامبرش نیاز به مشورت ندارند، و بیان این امر در واقع، نهادینه کردن الگوی مشورت در میان مردم و به ويژه حاکمان و بالادستان است.
خداوند در آیة دیگر، «به دقت گوش¬دادن به اقوال دیگران» و «انتخاب و پیروی از نظر نیکوتر» را بهترین ویژگی¬های بندگان خود دانسته و آنان را به «اولوا الالباب» و «هدايت يافتگان» توصیف کرده است؛ زیرا آنان نه تسليم بى‏قيد و شرط‌‌اند و نه دچار تفريط و تعصب¬هاى خشك جاهلانه و انحصارگرایانه (مکارم شيرازي، ۱۳۷۴،‌ ج۱۹، ص۴۱۷). خداوند می¬فرماید: «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ (زمر: 17 و 18). 
امام علی نیز فرمودند: «مَن شاوَرَ الرِجالَ شارَکَها فی عُقولِها» (سيدرضي، 1389، ح ۱۶۳)؛ هر کس با مردان (بزرگ و خردمند) مشورت کند، در عقل و دانش آنان شریک می¬شود. 
مشورت و نظرخواهی از دیدگاه امام علی فوایدی دارد: اولاً، جایگاه¬های خطا شناسایی می¬گردد (همان، ح ۱۷۳). ثانیاً، اندیشه¬های درست شکل می¬گیرد. حضرت مي‌فرمايند: نظریه¬ها و اندیشه¬ها را به یکدیگر بزنید تا صواب و درستی از آن متولد شود (تميمي آمدی،1410، ص۴۴۲). ثالثاً، از لغزش¬ها و پشیمانی¬ها جلوگیری ¬می¬گردد. ايشان مي‌فرمايند: با افراد صاحب خِرد مشورت کنید تا از لغزش و پیشمانی در امان بمانید (همان، ‌ص۴۴۲)؛ و در مقابل فرمودند: کسی که مشورت نکند، پیشمان می¬گردد (همان، ص۴۴۲).
د. ارزش¬گرایی در کار
یکی دیگر از راهبردهای تأمین درک هدف صحیح و انجام کارهای درست از منظر اسلام، «ارزش¬گرایی» است. کار در فرهنگ و اندیشة اسلامی¬، جان¬مایة زندگی، سرمایة سازندگی و اساس سعادت دنیوی و اخروی معرفی شده است؛ زیرا اعمال انسان در روح او تأثیر می¬گذارند (مطففین: 14)؛ سعادت انسان در گرو اعمال اختیاری اوست (طور: 21؛ فصلت: 46) و نتایج اعمال به طور کامل به او باز گردانده می¬شود (نجم: 38 -41 ؛ زلزال: 7 - 8). به همین روي، آزمایش برای تشخیص آنکه چه کسی نیکوتر عمل کرده به عنوان هدف مرگ و زندگی و غرض خلقت ذکر گردیده است (هود: 7؛ ملک: ۲). 
در آموزه¬های اسلامی، کسب و کار حلال با فضیلت¬ترین عبادت معرفی شده است و کارگری که برای کسب روزی حلال تلاش می‌كند به مجاهدی تشبیه شده است که در راه خدا جهاد می¬کند. پیامبر اسلام  فرمودند: عبادت هفتاد جزء دارد که برترین آن، طلب روزی حلال است (حر عاملی، 1403ق، ج۱۷، ص۲۱). امام صادق فرمودند: «انسانی که برای گذراندن زندگی افراد تحت سرپرستی خود تلاش می-کند، مانند رزمنده¬ای است که در راه خدا جهاد کرده است» (نوری طبرسي،‌ ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۳۷۸). پیامبر اسلام  در حدیث دیگري فرمودند: «کسی که از دست‌‌رنج حلال خود استفاده کند، درهای بهشت برای او گشوده می¬شود و از هر دری که بخواهد داخل می¬گردد» (همان،‌ ج۱۳، ص۲۴). 
در مقابل، در نظام ارزشی اسلام، آنچه به کار آسیب وارد می¬کند، مانند کم¬کاری، سهل¬انگاری، خیانت و امثال آن، به شدت سرزنش شده است. قرآن کریم به صورت یک قاعده عام می¬فرماید: «وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُم» (اعراف: 85؛ هود: 85‌؛ شعراء: 183). هیچ چیز مردم را کم مگذارید. در آیة دیگر، از دریافت حقوق و دست‌مزد در مقابل رفتارهای حرام یا مشکوک به حرام¬ به شدت نهی شده است: «لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِل» (بقره: 188؛ نساء: 29)؛ اموال یکدیگر را به باطل نخورید.
ه‍ . اتقان در انجام کارها
دین اسلام به اتقان و استحکام کار توصیه کرده است. به عبارت ديگر، از نظر اسلام، هنگامی که شخص یا جمعی مسئولیتی را می‌پذیرند، باید تلاش کنند تا کار را متقن و محکم انجام دهند. پیامبر اسلام فرمودند: «إنَّ اللهَ تعالی یُحِبُّ إذا عَمِلَ أحَدُکم عَمَلاً أن یُتقِنَهُ» (محمدی ری¬شهری،‌ ۱۴۰۵، ج ۷، ص ۲۹) خداوند متعال دوست ¬دارد هنگامی که یکی از شما مسلمانان کاری را انجام می¬دهد، آن را متقن انجام دهد.
از امام صادق روایت شده است که فرمودند: عده¬ای نزد پیامبر آمدند و گفتند، سعد بن معاذ درگذشت. رسول خدا برخاستند و اصحاب نیز همراه حضرت برخاستند تا به قبرستان رسیدند. پس از کندن قبر، رسول خدا خود داخل قبر شدند و لحد را چیدند و آن را با گِل محکم کردند و پیوسته می‌فرمودند: «سنگ بدهید، گِل بدهید» و به وسیلة آن، میان خشت¬ها را محکم می¬کردند، و در پایان فرمودند: «من می¬دانم که آن به زودی خراب می¬شود و بلای ویران¬گری به آن می¬رسد، اما خداوند دوست دارد هنگامی که بنده¬ای کاری را انجام می¬دهد، آن را محکم انجام دهد» (قمی،‌ ۱۳۷۶، ص385).
و. انجام دادن کامل کارها
یکی دیگر از راهبردهای انجام کار شایسته، انجام دادن کامل کارها و پرهیز از نیمه¬کاره رها کردن کار است. پیامبر اكرم فرمودند: «وَ الْأَمْرُ إِلَى آخِرِهِ وَ مِلَاكُ‏ الْعَمَلِ‏ خَوَاتِيمُه»‏ (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۲۱،‌ ص ۲۱۲)؛ کار، به پایان آن است و ملاک عمل خاتمة کار است. همچنین در‌بارة حضرت نقل شده است: پیامبر چون کاری را شروع می¬کردند، آن را به طور کامل انجام می¬دادند، و چنان نبود که قسمتی از آن را انجام دهند و قسمتی را بگذارند (ابن سعد،‌ بی¬تا، ج۱، ص۳۷۹). انجام کامل کار و اجتناب از ناتمام گذاشتن آن، مستلزم داشتن پشت¬کار است. بدون تداوم و پایداری کارها به نتیجه نمی‌رسد. روایات متعددی از پیشوایان معصوم وارد شده که بیان¬گر اهمیت، جایگاه و اعتبار پشت¬کار است. از رسول خدا‌ روایت شده است که فرمودند: «إنَّ أحَبَّ الاعمالِ إلی اللهِ أدوَمُها و إن قَلَّ» (علم¬الهدی، ۱۹۹۸، ج۱، ص۶۴۲)؛ بی-گمان، محبوب¬ترین کارها نزد خداوند پایدارترین آنهاست، هرچند اندک باشد.
بنابراین، تمام کردن و کامل کردن کارها یکی دیگر از راهبردهای تأمین انتخاب هدف صحیح و انجام کارهای درست است؛ زیرا از يك سو، وقتی برای افراد مشخص شود که اتمام کار همچون انتخاب هدف صحیح و انجام کارهای درست، ارزشمند و محبوب خداست‌، و از سوي ديگر، پرهیز از آن سبب خروج از حوزة مسلمانی و افتادن به جهنم است، قطعاً به این امر توجه کرده، با نهایت دقت، کوشش خواهند نمود تا با انتخاب صحیح و انجام کارهای درست، کار را به صورت کامل به پایان برسانند.
نتیجه‌گيري‌
با بررسی مفهوم «اثربخشی» و تبیین معیارهای آن در ادبیات مدیریت، این نتیجه به دست می¬آید که «اثربخشی» مهم¬ترین شاخص و معیار ارزیابی عملکرد شناخته می¬شود و همراه با «کارایی»، مهفوم «بهره¬وری» را در سازمان پدید می¬آورد. «اثربخشی» یک معیار کیفی در عملکرد سازمانی است که به لحاظ مفهومی و معیاری، معنا و معیار متفاوتی با رویکرد اسلامی دارد. 
«اثربخشی» در اسلام، به معنای انجام کار درست و انجام کار شایسته است که در آیات و روایات با تعابیری همچون «حسن انجام عمل»، «عمل صالح»، «عمل خالصانه»، «عمل ناشی از ایمان» به آن اشاره شده است که با تجزیه و تحلیل مفهوم «اثربخشی» می¬توان «ایمان خالصانه»، «نیت صادقانه» و «مطابقت عمل با شریعت اسلامی» را به عنوان معیارهای اثربخشی از منظر اسلام درنظر گرفت. از منظر اسلام، ایمان و عمل رابطة وثیقی با یکدیگر دارند؛ به گونه‌اي که هر قدر ایمان قوی¬تر و کامل¬تر باشد، تأثیر بیشتری در انجام اعمال شایسته و اثربخش می¬نهد، و در مقابل، به هر میزان عمل درست¬تر و پاک¬تر باشد سبب تقویت ایمان می¬گردد. علاوه بر ایمان، «نیت» معیار دیگری است که نقش اساسی در کار شایسته دارد؛ بدین معنا که اگر نیت ارزشمند باشد، عمل حاصل از آن نیز ارزشمند است، و اگر نیت فاقد ارزش و ضد ارزش باشد، کارهای شایسته انسان را بی‌ارزش و حتی نابود می¬کند. مطابقت عمل با قوانین تکوینی و تشریعی الهی، معیار دیگری از اثربخشی و کار شایسته از منظر اسلام است. از منظر اسلام، قرآن کریم، سنت پیامبر گرامی‌‌ و سنت ائمة اطهار باید در گزینش اهداف صحیح و انجام کارهای درست مد نظر و عمل قرار گیرد.
اثربخشی برای موفقیت هر سازمانی، حیاتی است و به همین سبب به راهبردهايی نیاز دارد تا بتواند این موفقیت¬ها را تضمین و تأمین نماید. با الهام از آموزه¬های اسلامی، می¬توان راهبردهای ذیل را برای حفظ، افزایش و سنجش اثربخشی در نظر گرفت: حسن تدبیر؛ بهره¬گیری از تجربه، مشورت و نظرخواهی؛ ارزش¬گرایی در کار؛ اتقان در انجام دادن کارها؛ و انجام دادن کامل کارها. اینها راهبردهایی هستند که در این پژوهش محل توجه قرار گرفتند.