ارائه الگوی مفهومی نظارت بر کار کارکنان سازمان های دولتی بر اساس معیارهای پیشنهادی دانشمندان مسلمان در جهت سیاست های کلی نظام اداری
Article data in English (انگلیسی)
مقدمه
يكى از حياتى¬ترين اركان يك مديريت سالم و كارآمد، وجود يك نظام كامل و دقيق نظارت و بازرسي بوده و موفقيت هر سازمان وابسته به وجود نظام نظارتى دقيق در آن سازمان است. سازمان بدون داشتن يك نظام دقيق نظارت، نمى¬تواند به تمام اهداف مورد نظر خود دست يابد و از امكانات و منابع موجود، به نحو مؤثر و درست استفاده كند (خدمتي، 1377). اهميت نظارت در نظام جمهوري اسلامي ايران به اندازه¬اي است كه در قانون اساسي، توجه ويژه¬اي به موضوع نظارت شده است (سازمان بازرسي كل كشور، 1383، ص 13)، به گونه‌اي كه از مجموع 175 اصل قانون اساسي در 21 اصل به صورت مستقيم و غيرمستقيم به انواع نظارت‌ها اشاره شده است (علي‌اكبري و همكاران، 1389). از جملة اين اصول عبارتند از: اصل 54، 55، 76، 88، 89، 91، 99، 100، 101، 137، 138 و 174 (قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران). با وجود اهميت اين مسئله، مطالعات نشان¬دهندة اين واقعيت است كه ساختارها و شيوه¬هاي نظارتي در نظام اداري ايران به‌طور‌كلي، با مشكلاتي مواجه¬ است كه مانع تحقق اهداف نظارتي مي¬شود (شريفي، 1383، ص 137). در يك ديدگاه كلى، به نظر مىرسد مجموعه اقداماتى كه تحت عنوان «نظارت و بازرسي در سازمان‌هاي دولتي ايران» انجام مىشود از كفايت و كارايى لازم برخوردار نبوده و نتوانسته است در برخورد با پديده‌هاى مختلف، نقش سالم¬سازى ايفا نمايد و همة زوايا و عرصهها را تحت پوشش قرار دهد (قهفرخي و همكاران، 1392). بنابراين، مي‌توان گفت: با وجود اهميت موضوع نظارت و توسعة دستگاه‌هاي نظارتي در سطح كشور، شاخص بهره‌وري و توسعه در بخش‌هاي گوناگون، به ويژه بخش دولتي، با آرمان‌ها و اهداف نظام جمهوري اسلامي فاصلة زيادي دارد (علي‌اكبري و همكاران، 1389). اين در حالي است كه يكي از راه‌كارهاي اساسي براي خروج از بسياري مشكلات، توجه به مديريت اسلامي و مطالعه و به كارگيري نظريه‌ها و اصول اين مكتب است.
دين مُبين اسلام در تمام شئون زندگي انسان، از جمله مديريت خرد و كلان سخن دارد و به كارگيري آنها تعالي انسان و رشد و موفقيت سازمان‌ها و نهادهاي موجود در جامعه را در پي خواهد داشت. (نيك‌پور و ديگران، 1392، ص 170). اسلام براى اعمال نظارت بر سازمان‌ها و تشكيلاتش، شيوههاى مخصوصى دارد كه غير از مكتب انبيا در هيچ نظامى نمى¬توان آنها را يافت (تقوي‌دامغاني، 1387، ص 98). نظارت در نظام ارزشي اسلام، همه‌جانبه و نظام‌مند است؛ يعني علاوه بر اينكه فرد وظيفه دارد به طور خودكنترل وظايف و تكاليف محول شده را به درستي انجام دهد، نظام هستي به گونه‌اي تبيين شده است كه فرد از ابعاد گوناگون، بر اساس اعتقادات و باورهاي خود، تحت نظارت قرار گيرد (فروزنده‌دهكردي و جوكار، 1391، ص 321). در اسلام، مدير علاوه بر آنكه بايد شرايطي فراهم كند كه كاركنان همواره خود را در محضر خداوند تبارك و تعالي مشاهده كنند و از طريق نظارت دروني در راه خدا به بشريت خدمت نمايند و كارها را درست انجام دهند، بايد شرايطي فراهم آورد تا بتواند با نظارت و كنترل، نسبت به اصلاح امور اهتمام ورزد؛ زيرا عده‌اي هستند كه ممكن است معيارهاي معنوي و الهي را رعايت نكنند (احمدي، 1389، ص 217). بنابراين، نظام نظارتي كه مي‌توان از منابع ديني استخراج كرد نظامي جامع، كامل، عادلانه و منحصر به فرد است (اخوان¬كاظمي، 1390، ص 2).
از سوي ديگر، در يك جامعة اسلامي مانند ايران، كه مي‌خواهد بر اساس مباني و ارزش‌هاي اسلامي و در جهت تحقق اهداف اسلامي پايه‌گذاري شود، بايد نظام‌هاي نظارتي‌اش نيز با اين ارزش‌ها و اهداف هماهنگي داشته باشد و در اين چارچوب اعتقادي و ارزشي طراحي شود (سجادي، 1385). جست‌و‌جوي الگوهاي اسلامي از اين نظر حايز اهميت است كه جامعة ايران، جامعه‌اي اسلامي است و در چنين جامعه‌اي، الگوهايي مي‌توانند پاسخ‌گو باشند و با فرهنگ و ارزش‌هاي حاكم بر آن تناسب و سازگاري داشته و به عبارت بهتر، از ارزش‌هاي ديني و اسلامي نشأت گرفته باشند. همچنين، از‌آن‌رو كه در سياست‌هاي كلي نظام اداري ابلاغي مقام معظم رهبري - مدظله‌العالي- بر حاكميت ارزش¬هاي اسلامي بر نهادهاي دولتي موجود در جامعه و نيز بر كارآمدسازي ساختارها و شيوه‌هاي نظارت و كنترل در نظام اداري (بند 25 سياست‌هاي كلي نظام اداري) تأكيد شده است، بنابراين، نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي بخش دولتي با رويكرد اسلامي از آرمانهاي اين نظام محسوب مي‌شود.
با توجه به مطالب گفته شده، در اين پژوهش سعي شده است معيارهاي نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي ايران از ديدگاه انديشمندان مسلمان، شناسايي و در قالب يك الگوي جامع و منحصر به فرد ارائه شود.
مباني نظري پژوهش
از نظر لغوي، «نظارت» از ريشة عربي «نظر» است (معين، 1387، ص 1161). «نظر» در لغت، به معناي «مشاهده، تأمل، تفكر و دقت در چيزي» آمده است. «نظر» در معاني ديگري نظير «مهلت، انتظار، حكم و فصل دعاوي» نيز به كار رفته است (دهخدا، 1385، ج 2، ص 3005). كلمة «ناظر» نيز از همين ريشه و به معناي «نگاه كننده، چشم، مراقب و نگهبان» آمده و كسى است كه براى نظارت و رسيدگى به كاري معين مى¬شود (دهخدا، 1385، ج 2، ص 3005؛ مولايي، 1385).
واژه‌هاي «نظارت» و «كنترل» اگر‌چه غالباً به صورت مترداف به كار گرفته مي‌شوند، اما اين دو داراي تفاوت هستند كه در اينجا نيز به آن توجه شده است. در واقع، نظارت بر كنترل اولويت و برتري دارد؛ زيرا در صورت وجود نظارت صحيح بر جريان عمليات، ديگر نيازي به كنترل - كه بازگرداندن كل نظام عمليات به مسير صحيح و درست آن است - نمي‌باشد (معصومي، 1388، ص 34).
«نظارت» مراقبت و مواظبت از انجام امور سازماني است تا جريان امور از محدودة شرايط و نقشه¬هاي طرح‌شده خارج نگردد (عسكريان، 1363، ص 100).
«نظارت» به‌معناي بررسي اين موضوع است كه همه چيز طبق قوانين و دستورهايي كه قبلاً تعيين شده بود، انجام مي¬شود يا خير (هوي و ميسكل، 1376، ص 57).
«نظارت»، فرايندي است كه در جريان آن، ناظر بايد بر اساس مقررات معهود و مفروض مسلم، اقدامات نظارت شونده را ارزيابي كند، يا تطبيق آن چيزي است كه انجام شده با آن چيزي كه بايد باشد (كامراني، 1383، ص 230).
«نظارت» به مجموعه فعاليت¬هايي گفته مي¬شود كه با هدف تضمين موفقيت يك رفتار معين انجام مي¬پذيرند (صفرخاني، 1388، ص 54).
مفهوم «نظارت» از مفاهيم وابسته به وجود قدرت اجرايي است؛ مفهومي كه بر اساس آن مراجعي مافوق اقدام به كنترل فعاليت¬هاي زيرمجموعه¬هاي خود مي‌كنند. بنابراين، هرچه تمركز قدرت در يك نهاد يا مؤسسه بيشتر باشد، لزوم نظارت فراگير و جامع نسبت به آن نيز افزايش مي¬يابد (موسوي و موسوي، 1390).
«نظارت» به‌معناي كنترل قدرت و جلوگيري از سوء‌استفاده از قدرت است (امامي و دهقان، 1392).
«نظارت» بر اساس بينش الهي، مراقبت و زير نظر قرار دادن نيروي انساني و كارها به منظور حفظ سلامت نيروي انساني و مطلوبيت كارهاست (ميرمحمدي، 1383، ص 12).
با جمع¬بندي ديدگاه‌هاي دانشمندان مسلمان- كه در قسمت پيشينة پژوهش ذكر شد - نظارت بر افراد سازمان از منظر اسلام را مي¬توان در چهار بُعد دسته¬بندي كرد:
1. نظارت الهي: بر اساس اين نوع نظارت، هر عملي كه از انسان سر بزند از سلطه و نظارت خداوندي دور نيست و انسان هرگاه بخواهد اقدام به كاري بكند، پيش از اقدام به آن، بايد انديشه كند و همواره اين اصل را به خاطر داشته باشد كه هر آن و هر لحظه در محضر مبدأ و خالق وجود، پروردگار يكتا، قرار گرفته است و هر كاري بخواهد انجام دهد تحت نظر اوست (سرمدي، 1390، ص 144).
2. نظارت دروني: نوعي مراقبت دروني است كه بر اساس آن، وظايف محول شده انجام و رفتارهاي ناهنجار و غيرقانوني ترك مي¬شود، بي¬آنكه نظارت يا كنترل خارجي در بين باشد؛ بدين‌معنا كه شخصي بدون توجه به كنترل خارجي، تلاش خود را صرف انجام كاري كند كه بر عهده‌اش گذاشته شده است و مرتكب كار نادرستي از قبيل كم‌‌كاري، سهل¬انگاري نگردد (پيروز و همكاران، 1389، ص 317).
3. نظارت عمومي: در اين نوع نظارت، افراد جامعه، به ويژه اعضا و كاركنان سازمان موظفند تا بر اساس وظيفة شرعي، بر اعمال، رفتار و عملكرد افراد و كاركنان سازمان و حتي عملكرد مديران و مسئولان سازمان نظارت داشته باشند (همان). صفت «همگاني» خود داراي دو بُعد نظارت همگاني به‌معناي اعم، شامل نهادهاي نظارتي حاضر در سه عرصة دولتي، خصوصي و مدني، و نظارت همگاني به‌معناي اخص، شامل مشاركت نظارتي شهروندان بر عملكرد نهادهاي فعال در حوزه‌هاي مختلف كشور است (نادري ¬ملك¬شاه، 1393).
4. نظارت سازماني: به نظارتي گفته مي‌شود كه توسط مديريت و يا سازمان اعمال مي‌گردد، به اين صورت كه مديريت بايد بر اعمال كاركنان نظارت كند (احمدي، 1389، ص 223).
پيشينه پژوهش
با بررسي پژوهش‌هاي انجام گرفته در زمينة نظارت بر كار كاركنان با رويكرد اسلامي، مشخص شد كه در اين پژوهش‌ها، تنها به تعيين انواع نظارت از ديدگاه اسلام، آن هم به صورت نظري بسنده شده است و تاكنون الگويي جامع و يك‌پارچه در زمينة نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي اسلامي، به گونه‌اي كه هدف اين پژوهش باشد، طراحي نگرديده است. از جمله مطالعات انجام گرفته در ارتباط با موضوع اين پژوهش عبارت است از:
- وزيري¬فرد (1376) در پژوهشي تحت عنوان «مباني و ادلة نظارت و بازرسي در اسلام»، انواع نظارت از منظر اسلام را شامل نظارت پروردگار، نظارت ملائكه، نظارت انسان بر خود، و نظارت پيامبران و ائمه مي¬داند.
- خدمتي (1377) در پژوهشي تحت عنوان «نظارت و بازرسي در اسلام»، با بررسي آيات قرآن كريم و رواياتي از پيامبر اكرم و ائمة اطهار شش گروه را، كه كار نظارت بر اعمال، افكار و نيات انسان¬ها را بر عهده دارند، شامل خداوند سبحان، پيامبران و امامان، فرشتگان، اعضاي بدن انسان، زمان و زمين برمي¬شمارد.
- الهامي¬نيا (1379) در پژوهشي تحت عنوان «نظارت بر كارگزاران در حكومت علوي» شيوة¬ اعمال نظارت حضرت علي بر كارگزاران را شامل نظارت آشكار، نظارت پنهان و نظارت مردمي مي¬داند.
- خدمتي (1379) در پژوهشي تحت عنوان «انواع كنترل و نظارت در مديريت اسلامي»، انواع نظارت از منظر اسلام را شامل نظارت خداوند، نظارت فرد بر اعمال خود، نظارت عمومى، و نظارت سازمانى (نظارت آشكار و رسمى و نظارت مخفى و پنهانى) مي¬داند.
- گيوريان (1379) در پژوهشي تحت عنوان «نظارت و كنترل در مديريت اسلامى»، با بررسي نظارت و كنترل از نظر قرآن و حضرت علي، هرم نظارت و كنترل در مديريت اسلامي را شامل نظارت اجتماعي، نظارت سازماني (آشكار و پنهان)، و نظارت بر اعمال خويشتن برمي-شمارد.
- وليخانى (1379) در پژوهشي تحت عنوان «كنترل و نظارت از ديدگاه حضرت على مراجع كنترل و نظارت از ديدگاه مديريت اسلامى را خدا، وجدان، نظارت همگانى مردم، و مدير مي¬داند.
- فرح¬بخش (1380) در پژوهشي تحت عنوان «روش¬هاي افزايش كارايي نظارت و بازرسي در كشور همراه با پيشنهاد‌هايي براي اصلاح ساختار اداري»، از جمله راه‌كارهاي حفظ كارامدي و پويايي نظارت و بازرسي در سطح سازمان¬هاي دولتي را توجه به مشاركت شهروندان (نظارت شهروندان) و رفتار اخلاقي كاركنان مي¬داند.
- افتخاري (1381) در مطالعات خود، به اين نتيجه رسيد كه در دوران نوين امروزي يكي از ابزارهاي مهم نظارت مردم بر زمام‌داران و نهادهاي دولتي «رسانه¬ها» هستند.
- تصديقي (1383) در پژوهشي تحت عنوان «شيوه¬هاي نظارت و كنترل در مديريت اسلامي با تأكيد بر مديريت حضرت علي، شيوه¬هاي نظارت و كنترل در مديريت اسلامي و حضرت علي را شامل نظارت الهي، خودنظارتي، نظارت مستقيم و با واسطه، و نظارت غيرمستقيم برمي¬شمارد.
- طالقاني (1383) در پژوهشى تحت عنوان «مطالعة تطبيقي نظارت در جمهوري اسلامي ايران با چندين كشور جهان»، به اين نتيجه رسيد كه راهكارها و سازوكار‌هاي اجرايي براي نظارت همگاني در ايران به طور شفاف تبيين نشده است.
- ميرمحمدي (1383) در مطالعات خود، انواع نظارت از نظر اسلام را شامل نظارت بر اميران (مديران)، نظارت بر كارگزاران (كاركنان) و نظارت مردمي مي¬داند و انواع نظارت بر دستگاه¬هاي اداري را شامل نظارت به وسيلة عوامل محيطي مانند مردم، مجلس، احزاب و قوة قضائيه و نظارت به وسيلة مديران دستگاه¬هاي اداري مي¬داند.
- اسماعيل¬پور (1386) در پژوهشي تحت عنوان «الگوي نظارت و كنترل در سازمان از ديدگاه قرآن و نهج‌البلاغه»، نظارت و كنترل‌كنندگان در سازمان را بر اساس منابع اسلامي، خداوند و فرشتگان، نفس لوامه، نظارت همگاني (نظارت كاركنان بر عملكرد يكديگر و نظارت كاركنان بر عملكرد مديران) و نظارت مديران (نظارت مستقيم و نظارت غيرمستقيم) تعيين نموده است.
- تقوي دامغاني (1387) در مطالعات خود، راه¬هاي اعمال نظارت در نظام اسلامي را شامل نظارت خدا و فرشتگان، نفس لوامه، نظارت همگاني و نظارت مديران برمي¬شمارد.
- رمضان¬پور نرگسي (1387) در مطالعات خود، انواع نظارت را با توجه به آموزه¬هاي ديني، شامل نظارت خداوند متعال، نظارت فرد بر اعمال خود، نظارت عمومي و نظارت سازماني مي-داند.
- ابطحي و خيرانديش (1388) در پژوهشى تحت عنوان «الگوي خودكنترلي در سازمان با نگرش اسلامي» الگوي سيستمي را براي خودكنترلي بر اساس ارزش¬هاي اسلامي در سازمان ارائه كردند.
- محمودآبادي (1388) در پژوهشي تحت عنوان «نظام نظارت، بازرسي و كنترل از ديدگاه حضرت علي»، به بررسي نظام بازرسى، نظارت و كنترل در انديشه¬ها و رفتار حضرت على پرداخت و به اين نتيجه رسيد كه نگرش آن حضرت در امور بازرسى، نظارت و كنترل، علاوه بر اينكه غيرمستقيم و مخفى بود، خود ايشان نيز شخصاً نيز بر امور نظارت مي¬كرد.
- معصومي (1388) در مطالعات خود، جنبه¬هاي گوناگون نظارت و كنترل از ديدگاه منابع اسلامي را شامل نظارت الهي، نظارت عمومي، نظارت رهبر، و نظارت فرد برمي¬شمارد و انواع نظارت از ديدگاه قرآن را شامل نظارت خداوند، نظارت ملائكه، نظارت انبيا و اوليا، نظارت اعضا و جوارح، نظارت رهبران الهي، نظارت همگاني، و نظارت نفس بر خويش مي¬داند.
- احمدي (1389) در مطالعات خود، شيوه¬هاي نظارت و كنترل در اسلام را شامل نظارت الهي، نظارت دروني، نظارت همگاني‌ها، و نظارت مديريتي برمي¬شمارد.
- ساداتي (1389) در پژوهشي تحت عنوان «نقش رسانه¬هاي ديداري و شنيداري در نظارت همگاني»، انواع نظارت از ديدگاه اسلام را شامل نظارت خداوند، نظارت امام، نظارت فردي (خودنظارتي)، و نظارت همگاني برمي¬شمارد و يكي از مهم¬ترين ابزارهاي نظارت همگاني را رسانه¬هاي ديداري و شنيداري مي¬داند.
- اخوان كاظمي (1390) در پژوهشي تحت عنوان «نظارت و مباني آن در نظام و انديشه علوي»، انواع نظارت از ديدگاه قرآن را شامل نظارت خداوند، نظارت فرشتگان، نظارت اعضا و جوارح، نظارت مكان و طبيعت، نظارت پيامبران و ائمه اطهار، نظارت انسان بر نفس خويش(نفس لوامه)، و نظارت بيرونى و عمومى مي‌داند و انواع نظارت در نظام و انديشة علوي را به‌طور كلي شامل نظارت بيروني و دروني برمي¬شمارد.
- افجه¬اي (1390) در مطالعات خود، روش¬هاي نظارت و كنترل در مديريت اسلامي را شامل روش مستقيم و بدون واسطه، روش مستقيم با واسطه، و روش غيرمستقيم (بازرسان مخفي) برمي¬شمارد و ترس از خدا را مؤثرترين عامل كنترل در سازمان مي¬داند.
- عطار (1390) در پژوهشي تحت‌عنوان «آسيب¬شناسي نظارت همگاني در ايران: درآمدي بر نظرية مثلث نظارت همگاني»، نظارت همگاني را شامل نظارت نهادهاي دولتي، نظارت نهادهاي مردمي و مدني و نظارت رسانه¬هاي جمعي مي¬داند.
- محمدزاده¬رهني و فريدي (1390) در پژوهشي تحت عنوان «فرايند مديريت فرهنگي از ديدگاه قرآن و سنت»، انواع نظارت و كنترل از ديدگاه مديريت اسلامي را شامل نظارت الهي، خودنظارتي، نظارت سازماني (مستقيم و غيرمستقيم) و نظارت همگاني مي¬دانند.
- موسوي و موسوي (1390) در پژوهشي تحت عنوان «تعدد دستگاه¬هاي نظارتي؛ فرصت يا تهديد» انواع نظارت را شامل نظارت سازماني و نظارت همگاني (غيرسازماني) مي¬دانند. همچنين آنها از جمله مهم¬ترين علل ناكارآمدي نظام نظارتي ايران را عدم استفاده از نظارت همگاني (نظريات و شكايات مردم، احزاب، و مطبوعات) در كار نظارت مي¬دانند.
- صفري ¬دنياچالي (1391) در مطالعات خود، انواع نظارت از ديدگاه قرآن و آموزه¬هاي ديني را شامل نظارت دروني (خداوند، پيامبران، امامان، فرشتگان، اعضاي بدن، زمين و خودكنترلي) و نظارت سازماني (آشكار و پنهان) مي¬داند.
- فروزنده دهكردي و جوكار (1391) در مطالعات خود، مراجع نظارت‌كننده بر مديران و كارگزاران در حكومت اسلامي را خدا، امام و مردم مي¬دانند و انواع نظارت از منظر اسلام را شامل نظارت مستقيم، نظارت غيرمستقيم، و نظارت همگاني برمي¬شمارند.
- امامي و دهقان (1392) در پژوهشي تحت عنوان «نظارت دروني سلسله مراتبي بر دستگاه‌هاي اداري در نظام حقوقي ايران»، انواع نظارت بر قوة مجريه را شامل نظارت بيروني (نظارت قوة قضائيه و نظارت قوة مقننه) و نظارت دروني (نظارت بر خود، نظارت مافوق و نظارت هيأت¬هاي اداري) مي¬دانند.
- نبوي (1393) در مطالعات خود، انواع نظارت از نظر اسلام را شامل نظارت آشكار، نظارت دروني و نظارت پنهان مي¬داند.
الگوي مفهومي پيشنهادي پژوهش
در طراحي الگوي مفهومي پژوهش، ابتدا ابعاد و مؤلفه¬هاي نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي پيشنهادي دانشمندان مسلمان از طريق مطالعات كتابخانه‌اي شناسايي شد (منابع ارزشي بررسي شده شامل كتاب‌ها و مقالاتي است كه توسط خبرگان در خصوص نظارت با رويكرد اسلامي و با استناد به قرآن كريم، نهج‌البلاغه، احاديث و روايات تأليف شده است). همزمان با شناسايي ابعاد و مؤلفه¬هاي نظارت بر كار كاركنان بر اساس معيارهاي پيشنهادي دانشمندان مسلمان، مصاحبة خبرگي با 5 تن از خبرگان ذي‌ربط (اشخاص آگاه به موضوعات مديريت اسلامي) انجام شد. مصاحبة خبرگي با دو هدف انجام گرفت. ارائة ابعاد و مؤلفه¬هاي استخراج شده از مطالعات كتابخانه‌اي به خبرگان و نظرخواهي از آنها در خصوص ابعاد و مؤلفه¬هاي استخراج شده، و شناسايي ابعاد و مؤلفه¬هايي كه در مطالعات كتابخانه‌اي لحاظ نشده است. هدف ديگر مصاحبة خبرگي درك بهتر متغيرها براي دسته‌بندي مناسب آنها بود. شكل (1) متغيرهاي حاصل از مطالعات كتابخانه¬اي و مصاحبة خبرگي را نشان مي¬دهد:
شكل (1): الگوي مفهومي پيشنهادي پژوهش
روش¬شناسي پژوهش
پژوهش حاضر از نوع پژوهش¬هاي توصيفي بوده كه به روش «پيمايشي» انجام شده است. با توجه به اينكه هدف از اين پژوهش، ارائه الگوي نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي پيشنهادي دانشمندان مسلمان در جهت سياست¬هاي كلي نظام اداري بوده و درپي افزودن دانش در حوزة نظارت بر سازمان¬هاي بخش دولتي است، پژوهشي «توسعه‌اي- كاربردي» به شمار مي‌آيد. در اين پژوهش، براي جمع¬آوري اطلاعات، از مطالعات كتابخانه¬اي و ميداني استفاده شده است.
جامعة آماري اين پژوهش براي آزمون مدل را خبرگان آگاه به موضوع تشكيل مي‌دهند. خبرگان اين پژوهش دو دسته‌اند: دستة اول اشخاص متخصص در رشتة مديريت و امور اداري آشنا با موضوعات مذهبي و مديريت اسلامي؛ و دستة دوم اشخاص مذهبي و روحانيان آشنا به موضوعات مديريتي و بخش دولتي. همچنين برخي از اين خبرگان داراي مسئوليت در بخش-هاي دولتي بوده¬اند يا تجربة مسئوليت در بخش دولتي را داشته¬اند. در اين پژوهش، به منظور شناسايي خبرگان، از روش «گلوله برفي» استفاده شده است. در اين روش، حركت از يك موضوع به موضوع ديگر، با راهنمايي‌هاي همان موضوع صورت مي‌گيرد (فليك، 1392، ص 130).
در اين پژوهش، پس از شناسايي خبرگان، پرسش‌نامه¬اي به صورت باز و بسته به منظور آزمون الگوي پيشنهادي پژوهش در اختيار آنها قرار گرفت و همزمان با آنها مصاحبه شد. مصاحبه¬ها تا جايي ادامه يافت كه به نظر مي¬رسيد اشباع اطلاعاتي صورت گرفته است. «اشباع اطلاعاتي» حالتي است كه در آن پژوهشگر به اين قضاوت و تشخيص مي‌رسد كه داده‌هاي جديد به توسعة مقوله‌ها كمك نمي‌كند (كرس‌ول، 2014). بنابراين، در اين پژوهش، حجم نمونه از قبل مشخص نبود و هنگام رسيدن به اشباع، حجم نمونه مشخص شد. حجم نمونه در مجموع، 33 نفر تعيين شد كه از اين تعداد، 24 نفر داراي تحصيلات دانشگاهي و 9 نفر داراي تحصيلات حوزوي بودند.
در پژوهش حاضر، به منظور تجزيه و تحليل داده¬ها، از روش آمار «توصيفي» و «استنباطي» (آزمون مقايسات چندگانة فريدمن) استفاده شده است. داده¬ها پس از ورود به رايانه، از طريق نرم¬افزار SPSS تجزيه و تحليل شدند.
يافته¬هاي پژوهش
پس از تجزيه و تحليل داده¬هاي حاصل نظرسنجي از خبرگان و جمع‌بندي گروه پژوهش، مؤلفة «نظارت مقام معظم رهبري – مد ظله العالي»- از الگو حذف شد. علت نيز آن بود كه بيشتر خبرگان اعتقاد داشتند اولاً، درگير شدن مقام معظم رهبري – مد ظله العالي- در امر نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي ايشان را از وظايف اصلي¬شان كه رسيدگي به امور كلان كشور است، باز مي¬دارد. ثانياً، مي‌تواند به صورت غيرمستقيم و از طريق دفاتر نمايندگي‌شان در سازمان‌هاي دولتي - كه مي‌تواند به عنوان يك نهاد مذهبي نيز در نظر گرفته شود - بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي نظارت نمايند. همچنين با پيشنهاد خبرگان، نام مؤلفه «انضباط و مسئوليت¬پذيري اجتماعي» به «خودانضباطي و مسئوليت¬پذيري اجتماعي» تغيير يافت. جداول ذيل ميانگين تناسب ابعاد را با مفهوم منظور و ميانگين تناسب مؤلفه¬ها را با ابعاد منظور نشان مي¬دهد:
جدول (1): ميانگين ميزان تناسب ابعاد نظارت بر كار‌كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي پيشنهادي دانشمندان مسلمان با مفهوم منظور
مفهوم بُعد ميانگين تناسب بُعد با مفهوم انحراف معيار
نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي پيشنهادي دانشمندان مسلمان نظارت الهي 5 00000/0
نظارت دروني 93/4 24231/0
نظارت عمومي 72/4 45227/0
نظارت سازماني 87/4 33143/0
همان¬گونه كه در جدول (1) آمده است، ميانگين همة ابعاد بين 4 و 5 (بين زياد و خيلي زياد) قرار دارد و اين يعني آنكه از نظر خبرگان اين پژوهش، بين همة ابعاد نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي پيشنهادي دانشمندان مسلمان، با مفهوم نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي پيشنهادي دانشمندان مسلمان تناسب وجود دارد.
جدول (2): ميانگين ميزان تناسب مؤلفه¬هاي نظارت الهي با بُعد نظارت الهي
بُعد مؤلفه ميانگين تناسب مؤلفه با بُعد انحراف معيار
نظارت الهي نظارت خداوند 5 00000/0
نظارت فرشتگان 51/4 61853/0
نظارت پيامبران و امامان 21/4 69631/0
نظارت اعضا و جوارح بدن 15/4 66714/0
نظارت زمان و زمين 24/4 56071/0
همان¬گونه كه در جدول (2) پيداست، ميانگين همة مؤلفه¬ها بين 4 و 5 (بين زياد و خيلي زياد) است و اين يعني آنكه از نظر خبرگان اين پژوهش، بين همه مؤلفه¬هاي نظارت الهي با بُعد نظارت الهي تناسب وجود دارد.
جدول (3): ميانگين ميزان تناسب مؤلفه¬هاي نظارت دروني با بُعد نظارت دروني
بُعد مؤلفه¬ ميانگين تناسب مؤلفه با بُعد انحراف معيار
نظارت دروني وجدان كاري 96/4 17408/0
اخلاق كاري 54/4 50565/0
خودانضباطي و مسئوليت¬پذيري اجتماعي 75/4 56071/0
همان¬گونه كه از جدول (3) به دست مي‌آيد، ميانگين همة مؤلفه¬ها بين 4 و 5 (بين زياد و خيلي زياد) قرار دارد و اين يعني آنكه از نظر خبرگان اين پژوهش، بين همة مؤلفه¬هاي نظارت دروني با بُعد نظارت دروني تناسب وجود دارد.
جدول (4): ميانگين ميزان تناسب مؤلفه¬هاي نظارت عمومي با بُعد نظارت عمومي
بُعد مؤلفه ميانگين تناسب مؤلفه با بُعد انحراف معيار
نظارت عمومي نظارت اتحاديه¬ها و انجمن¬ها 54/4 61699/0
نظارت احزاب 42/4 79177/0
نظارت نهادهاي مذهبي 09/4 80482/0
نظارت رسانه¬ها و مطبوعات 81/4 39167/0
نظارت شهروندان 93/4 24231/0
نظارت كاركنان سازمان 69/4 46669/0
نظارت نهادهاي وابسته به قوة مجريه 24/4 66287/0
نظارت نهادهاي وابسته به قوة قضائيه 66/4 59512/0
نظارت نهادهاي وابسته به قوة مقننه 3/4 76994/0
نظارت مقام معظم رهبري (مد ظله العالي) 96/2 63663/0
نظارت سازمان مستقل مبارزه با فساد 75/4 43519/0
همان¬گونه كه در جدول (4) آمده، ميانگين همة مؤلفه¬ها (بجز نظارت مقام معظم رهبري بين 4 و 5 (بين زياد و خيلي زياد) است و اين يعني آنكه از نظر خبرگان اين پژوهش، بين همة مؤلفه¬هاي نظارت عمومي با بُعد نظارت عمومي (بجز نظارت مقام معظم رهبري) تناسب وجود دارد.
جدول (5): ميانگين ميزان تناسب مؤلفه¬هاي نظارت سازماني با بُعد نظارت سازماني
بُعد مؤلفه¬ ميانگين تناسب مؤلفه با بُعد انحراف معيار
نظارت سازماني
نظارت سلسله مراتبي 93/4 24231/0
نظارت مستقيم شخص مدير 5 00000/0
نظارت از طريق مأموران سازمان 87/4 33143/0
نظارت با استفاده از تجهيزات الكترونيكي 24/4 66287/0
نظارت از طريق بازرسان مخفي سازمان 78/4 41515/0
نظارت هيأت¬هاي اداري 42/4 61392/0
همان¬گونه كه در جدول (5) مشاهده مي‌شود، ميانگين همة مؤلفه¬ها بين 4 و 5 (بين زياد و خيلي زياد) قرار دارد و معنايش آن است از نظر خبرگان اين پژوهش، بين همة مؤلفه¬هاي نظارت سازماني با بُعد نظارت سازماني تناسب وجود دارد.
در اين پژوهش، به منظور تعيين ميزان اهميت ابعاد و مؤلفه¬هاي هر بعُد، از آزمون رتبه¬بندي فريدمن استفاده شده كه نتايج آن در جداول ذيل آمده است:
جدول (6): رتبه¬بندي ابعاد نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي پيشنهادي دانشمندان مسلمان
ابعاد ميانگين رتبه‌ها ميزان اهميت تعداد كاي اسكوئر
(χ2) درجه آزادي (df) سطح معنا¬داري (Sig)
نظارت الهي 93/2 1 33 769/13 3 003/0
نظارت دروني 61/2 2
نظارت عمومي 18/2 4
نظارت سازماني 48/2 3
همان¬گونه كه در جدول (6) مشخص است، بعُد «نظارت الهي» بالاترين رتبه را در بين ابعاد نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي پيشنهادي دانشمندان مسلمان دارد و ابعاد «نظارت دروني»، «نظارت سازماني» و «نظارت عمومي» در رده¬هاي بعدي قرار دارند.
جدول (7): رتبه¬بندي مؤلفه¬هاي نظارت الهي
مؤلفه¬ها ميانگين رتبه‌ها ميزان اهميت تعداد كاي اسكوئر
(χ2) درجه آزادي (df) سطح معني¬داري (Sig)
نظارت خداوند 23/4 1 33 789/44 4 000/0
نظارت فرشتگان 2/3 2
نظارت پيامبران و امامان 59/2 3
نظارت اعضا و جوارح بدن 41/2 5
نظارت زمان و زمين 58/2 4
همان¬گونه كه در جدول (7) آمده، مؤلفة «نظارت خداوند» بالاترين رتبه را در بين مؤلفه¬هاي نظارت الهي داشته است و مؤلفه¬هاي «نظارت فرشتگان»، «نظارت پيامبران و امامان»، «نظارت زمان و زمين»، و «نظارت اعضا و جوارح بدن» در رده¬هاي بعدي قرار دارند.
جدول(8): رتبه¬بندي مؤلفه¬هاي نظارت دروني
مؤلفه¬ها ميانگين رتبه‌ها ميزان اهميت تعداد كاي اسكوئر
(χ2) درجه آزادي (df) سطح معناداري (Sig)
وجدان كاري 29/2 1 33 12/16 2 000/0
اخلاق كاري 68/1 3
خودانضباطي و مسئوليت-پذيري اجتماعي 03/2 2
همان¬گونه كه در جدول (8) به دست مي‌آيد، مؤلفة «وجدان كاري» بالاترين رتبه را در بين مؤلفه¬هاي نظارت دروني داشته است و مؤلفه¬هاي «خودانضباطي» و «مسئوليت¬پذيري اجتماعي»، و «اخلاق كاري» در رده¬هاي بعدي قرار دارند.
جدول (9): رتبه¬بندي مؤلفه¬هاي نظارت عمومي
مؤلفه¬ها ميانگين رتبه‌ها ميزان اهميت تعداد كاي اسكوئر
(χ2) درجه آزادي (df) سطح معني¬داري (Sig)
نظارت اتحاديه¬ها و انجمن¬ها 52/5 6 33 229/69 9 000/0
نظارت احزاب 12/5 7
نظارت نهادهاي مذهبي 76/3 10
نظارت رسانه¬ها و مطبوعات 53/6 2
نظارت شهروندان 11/7 1
نظارت كاركنان سازمان 97/5 5
نظارت نهادهاي وابسته به قوة مجريه 11/4 9
نظارت نهادهاي وابسته به قوة قضائيه 6 4
نظارت نهادهاي وابسته به قوة مقننه 52/4 8
نظارت سازمان مستقل مبارزه با فساد 38/6 3
همان¬گونه كه در جدول (9) مشهود است، مؤلفة «نظارت شهروندان» بالاترين رتبه را در بين مؤلفه¬هاي نظارت عمومي داشته است و مؤلفه¬هاي «نظارت رسانه¬ها و مطبوعات»، «نظارت سازمان مستقل مبارزه با فساد»، «نظارت نهادهاي وابسته به قوة قضائيه»، «نظارت كاركنان سازمان»، «نظارت اتحاديه¬ها و انجمن¬ها»، «نظارت احزاب»، «نظارت نهادهاي وابسته به قوة مقننه»، «نظارت نهادهاي وابسته به قوة مجريه» و «نظارت نهادهاي مذهبي» در رده¬هاي بعدي قرار دارند.
جدول (10): رتبه¬بندي مؤلفه¬هاي نظارت سازماني
مؤلفه¬ها ميانگين رتبه‌ها ميزان اهميت تعداد كاي اسكوئر
(χ2) درجه آزادي (df) سطح معنا¬داري (Sig)
نظارت سلسله مراتبي 09/4 2 33 138/65 5 000/0
نظارت مستقيم مدير 27/4 1
نظارت از طريق مأموران سازمان 91/3 3
نظارت بااستفاده از تجهيزات الكترونيكي 33/2 6
نظارت از طريق بازرسان مخفي سازمان 64/3 4
نظارت هيأت¬هاي اداري 76/2 5
همان¬گونه كه در جدول (10) معلوم مي‌شود، مؤلفة «نظارت مستقيم مدير» بالاترين رتبه را در بين مؤلفه¬هاي نظارت سازماني دارد و مؤلفه¬هاي «نظارت سلسله مراتبي»، «نظارت از طريق مأموران سازمان»، «نظارت از طريق بازرسان مخفي سازمان»، «نظارت هيأت¬هاي اداري»، و «نظارت با استفاده از تجهيزات الكترونيكي» در رده¬هاي بعدي قرار دارند.
نتيجه‌گيري
بي‌ترديد، هيچ حرفه‌اي نمي‌تواند خود را بي‌نياز از الگوبرداري و انتخاب الگوهاي برتر بداند. در زمينة نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي بخش دولتي نيز الگوهايي مطرح هستند. از جمله الگوهاي مطرح و جامع در اين زمينه، الگوهاي اسلامي است. در واقع، مطالعة شيوه¬ها و روش‌هاي اسلام در اعمال نظارت بر افراد، دست‌مايه‌هايي در اختيار بشر مي‌گذارد كه اگر بتوان آن را بر اساس نظريه‌هاي علمي جمع‌بندي كرد، مي‌توان الگوي جديدي از نظارت ارائه نمود. بر اين اساس، در حال حاضر، پژوهش ابعاد و مؤلفه¬هاي نظارت بر كار كاركنان سازمان¬هاي دولتي بر اساس معيارهاي اسلامي، بررسي و تحليل شد و الگوي ذيل ارائه گرديد:
- ابطحي، سيدحسين، مهدي خيرانديش، 1388، «الگوي خودكنترلي در سازمان با نگرش اسلامي»، ماهنامه تدبير، سال بيستم، ش 213، ص 23-28.
- احمدي، مسعود، 1389، مديريت اسلامي (اصول، مباني، مفاهيم و الگوها)، چ پنجم، تهران، جهاد دانشگاهي.
- اخوان¬كاظمي، بهرام، 1390، «نظارت و مباني آن در نظام و انديشه علوي»، پژوهش¬نامه علوي، سال دوم، ش 1، ص¬ 1-19.
- اسماعيل¬پور، مجيد، 1386، «الگوي نظارت و كنترل در سازمان از ديدگاه قرآن و نهج‌البلاغه»، مديريت در اسلام، سال چهارم، ش 10، ص 26-32.
- افتخاري، اصغر، 1381، «ثبات سياسي رسانه¬اي»، در: مجموعه مقالات همايش رسانه¬ها و ثبات سياسي- اجتماعي جمهوري اسلامي ايران، تهران، پژوهشكده مطالعات راهبردي.
- افجه‌اي، سيدعلي¬اكبر، 1390، مديريت اسلامي، چ نهم، تهران، جهاد دانشگاهي واحد علامه طباطبائي.
- الهامي¬نيا، علي¬اصغر، 1379، «نظارت بر كارگزاران در حكومت علوي»، حكومت اسلامي، سال پنجم، ش 4 (پياپي 18)، ص¬ 238-262.
- امامي، محمد و فرشته دهقان، 1392، «نظارت دروني سلسله مراتبي بر دستگاه‌هاي اداري در نظام حقوقي ايران»، مطالعات حقوقي، سال پنجم، ش 1، ص 1-23.
- پيروز، علي¬آقا، و همكاران، 1389، مديريت در اسلام، چ هفتم، قم، حوزه و دانشگاه.
- تصديقي، محمدعلي، 1383، «شيوه¬هاي نظارت و كنترل در مديريت اسلامي با تأكيد بر مديريت حضرت علي»، در: مجموع مقالات همايش تخصصي ناجا و نظارت همگاني؛ راهبردها و راهكارها، تهران، دفتر نظارت همگاني بازرسي كل نيروي انتظامي جمهوري اسلامي ايران.
- تقوي‌دامغاني، سيدرضا، 1387، نگرشي بر مديريت اسلامي، چ هشتم، تهران، سازمان تبليغات اسلامي.
- خامنه‌اي، سيدعلي، 1389، «سياست‌هاي كلي نظام اداري»، پايگاه اطلاع‌رساني دفتر مقام معظم رهبري، 29/8/1393، http://www.leader.ir/langs/fa/?p=contentShow&id=6689
- خدمتي، ابوطالب، 1377، «نظارت و بازرسى در اسلام»، معرفت، سال هشتم، ش 27، ص 47-56.
- خدمتي، ابوطالب، 1379، «انواع كنترل و نظارت در مديريت اسلامي»، مجله حوزه و دانشگاه، سال ششم، ش 23، ص¬ 105-118.
- دهخدا، علي¬اكبر، 1385، فرهنگ متوسط دهخدا، به كوشش غلامرضا ستوده، و همكاران، تهران، دانشگاه تهران.
- رمضان پور‌نرگسي، محمود، 1387، مباني نظارت و بازرسي، تهران، پلك.
- ساداتي، سيدنصرالله، 1389، «نقش رسانه¬هاي ديداري و شنيداري در نظارت همگاني»، نظارت و بازرسي، سال چهارم، ش 14، ص 145-174.
- سازمان بازرسي كل كشور، 1383، «سخنراني رئيس قوة قضائيه در افتتاحيه سومين همايش نظارت كارآمد، در: مجموع مقالات سومين همايش نظارت كارآمد، تهران، مركز آموزش و پژوهش سازمان بازرسي كل كشور.
- سجادي، سيدعلي، 1385، «خودكنترلي در نظام كنترل و نظارت اسلامي (با نگاهي بر جايگاه خودكنترلي در نظريه‌هاي مديريت)»، معارف اسلامي و حقوق، سال هفتم، ش 23، ص¬ 3-16.
- سرمدي، محمدرضا، 1390، مديريت اسلامي، چ هشتم، تهران، دانشگاه پيام نور.
- شريفي، اصغر، 1383، «آسيب‌شناسي ساختارهاي نظارتي در ايران و ارائه چارچوبي براي نظارت كارآمد»، در: مجموع مقالات سومين همايش نظارت كارآمد، تهران، مركز آموزش و پژوهش سازمان بازرسي كل كشور.
- صفرخاني، حسن، 1388، «نظارت نوين و نقش سازمان بازرسي كل كشور در تحقق آن»، دانش ارزيابي، سال اول، ش 1، ص¬ 53-72.
- صفري¬دنياچالي، مسعود، 1391، درآمدي بر بازرسي و نظارت در ايران با تأكيد بر سازمان بازرسي كل كشور، سمنان، حبله رود.
- طالقاني، غلام¬رضا، 1383، «مطالعه تطبيقي نظارت در جمهوري اسلامي ايران با چندين كشور جهان»، در: مجموع مقالات سومين همايش نظارت كارآمد، تهران: مركز آموزش و پژوهش سازمان بازرسي كل كشور.
- عسگريان، مصطفي، 1363، سازمان و مديريت آموزش و پرورش، تهران، اميركبير.
- عطار، سعيد، 1390، «آسيب¬شناسي نظارت همگاني در ايران، درآمدي بر نظريه مثلث نظارت همگاني»، دانش ارزيابي، سال سوم، ش 9، ص¬ 147-167.
- علي¬اكبري، حسين، و همكاران، 1389، «طراحي و تبيين الگوي نظارت و كنترل سازماني»، علوم انساني، سال هفدهم، ش 79، ص 37-64.
- فرح¬بخش، علي¬نقي، 1380، «روش¬هاي افزايش كارايي نظارت و بازرسي در كشور همراه با پيشنهاداتي براي اصلاح ساختار اداري»، در: مجموع مقالات دومين همايش نظارت و بازرسي در كشور، تهران، مركز آموزش و پژوهش سازمان بازرسي كل كشور.
- فروزنده‌دهكردي، لطف‌الله و علي‌اكبر جوكار، 1391، مديريت اسلامي و الگوهاي آن، چ پنجم، تهران، دانشگاه پيام نور.
- فليك، اووه، 1392، درآمدي بر تحقيق كيفي، ترجمة هادي جليلي، چ ششم، تهران، ني.
- قهفرخي، اكرم¬مهري، 1392، و همكاران، «بررسي تحليلي اثر مدل سيپ بر نظارت و كنترل مالي در سازمان بازرسي (مطالعه موردي: استان اصفهان)»، دانش ارزيابي، سال پنجم، ش 18، ص¬ 53-71.
- كامراني، عليرضا، 1383، «نقش و جايگاه مشاركت مردمي در امر نظارت كارآمد،». در: مجموع مقالات سومين همايش نظارت كارآمد، تهران، مركز آموزش و پژوهش سازمان بازرسي كل كشور.
- گيوريان. حسن، 1379، «كنترل و نظارت در مديريت اسلامى»، كنترولر، سال سوم، ش 9 و 10، ص 77-106.
- محمدزاده¬رهني، محمدرضا و حسن فريدي، 1390، «فرايند مديريت فرهنگي از ديدگاه قرآن و سنت»، در: مجموع مقالات همايش مديريت فرهنگي از ديدگاه قرآن و سنت، گرگان، دانشگاه آزاد اسلامي.
- محمودآبادي، سيدرسول، 1388، «نظام نظارت، بازرسي و كنترل از ديدگاه حضرت علي»، در: مجموعه مقالات همايش ارتقاي سلامت اداري، تهران، شوراي دستگاه¬هاي نظارتي كشور.
- معصومي، سيدحسين، 1388، نظارت و كنترل از ديدگاه اسلام، چ چهارم، تهران، سروش هدايت.
- معين، محمد، 1387، فرهنگ فارسي معين، تهران، فرهنگ نما.
- موسوي، سيدفضل¬الله و سيدمهدي موسوي، 1390، «تعدد دستگاه¬هاي نظارتي؛ فرصت يا تهديد»، دانش ارزيابي، سال سوم، ش 7، ص¬ 5-36.
- مولايي، ابوالحسن، 1385، «نگاهي به نظارت و كنترل در آموزه¬هاي نهج‌البلاغه»، حصون، سال سوم، ش 7، ص¬ 192-206.
- نادري¬ملك¬شاه، محمد، 1393، «نقش نهادهاي مدني در پيش¬گيري از فساد»، دانش ارزيابي، سال ششم، ش 20، ص¬ 67-84.
- ميرمحمدي، سيدمحمد، 1383،«الگوي نظارت و كنترل در نظام اداري جمهوري اسلامي ايران»، تهران، سمت.
- نبوي، محمدحسن، 1393، مديريت اسلامي، چ بيست و دوم، قم، بوستان كتاب.
- نيك¬پور، امين، و همكاران، 1392، «بررسي رابطه بين انتخاب كاركنان بر اساس معيارهاي اسلامي و اثربخشي سازماني در سازمان¬هاي دولتي شهر كرمان»، مديريت اسلامي، سال بيست و يكم، ش 1، ص 169-192.
- وزيري¬فرد، سيدمحمدجواد، 1376، «مباني و ادله نظارت و بازرسي در اسلام»، در: مجموع مقالات اولين همايش نظارت و بازرسي در كشور، تهران، مركز آموزش و پژوهش سازمان بازرسي كل كشور.
- وليخانى، ماشاءالله، 1379، «كنترل و نظارت از ديدگاه حضرت على»، بازتاب انديشه، ش 9، ص¬ 63-65.
- هوي، وين ك و سيسل ج ميسكل، 1376، تئوري، تحقيق و عمل در مديريت آموزشي، ترجمه، ميرمحمد عباس¬زاده، چ دوم، دانشگاه اروميه.
- Creswell, J. W., 2014, Educational Research: Planning, Conducting, and Evaluating zQuantitative and Qualitative Research, 5th Edition, New Jersey: Pearson Education.
