مطالعه‌ی برخی از تشکّل های دینی شهر اصفهان و رابطه‌ی میان عوامل مدیریتی آنها ( با تأکید بر سلسله مراتب نیازهای مازلو و ارائه‌ی یک الگوی چند بعدی مدیریت تشکل های دینی)
Article data in English (انگلیسی)
مقدمه
دين مقدس اسلام دين تبليغ است و جهاد تبليغي مسئوليت همارة حوزه‌هاي ديني. شايد ابتدا به نظر برسد تبليغ دين كار ساده‌اي است و به آساني مي‌توان پس از گذراندن مقدماتي كوتاه، معارف اسلامي را براي مردم تبيين كرد، ولي با مراجعه به متون ديني، چنين برداشت مي‌شود كه تبليغ دين كاري مشكل و پيچيده است. حضرت موسي‌بن عمران در وادي مقدس، با وحي الهي مواجه شد. پس از آن، از سوي خداوند، مأموريت پيدا كرد پيام الهي را به فرعون و فرعونيان ابلاغ كند. در چنين شرايطي، احساس كرد بار سنگين و رسالت فوق العاده مشكلي بر دوش او گذاشته است. ازاينرو، تقاضاهايي از خداوند كرد؛ از آن جمله گفت: (ويسّر‌لي امري)؛ خدايا، كارم را برايم آسان كن (طه: 26). با اينكه حضرت موسي يك انسان معمولي نبود، ولي ماهيت ابلاغ پيام الهي به گونه‌اي است كه حتي موساي پيامبر هم احساس مي‌كند پا گذاشتن در اين مسير، كار سنگيني است؛ از اين‌رو، از پروردگار خود استمداد طلبيد. مي‌توان گفت: سّر دشواري تبليغ پيام الهي در مفهوم و حقيقت آن نهفته است؛ زيرا در واقع، «تبليغ» عبارت است از: دعوت مردم به سوي حق، نجات انسان‌ها از خودخواهي و خودپرستي، و آراسته كردن آنها به حق‌خواهي و حقيقت‌پذيري. طبيعي است تحقق بخشيدن به چنين مفاهيم ارزشمندي كار ساده‌اي نيست. در حقيقت، مبلغ دين بايد با ابلاغ پيام الهي در عقل‌ها، دل‌ها و احساسات مردم نفوذ كند و روشن است كه اگر پيام الهي بخواهد در عقل‌ها نفوذ كرده، دل‌ها و احساسات را به تسخير خود در‌آورد و جامعه را به حركت وادار سازد و انسان‌هاي خطا‌كار را بيدار و حتي اشك انسان‌هاي تشنة معنويت و كمال را جاري كند، كار مشكلي است (مطهري، 1367).
در جهان امروز، كه بحران‌هاي فرهنگي درصدد تهي كردن انسان از معنويت هستند، تبليغ دين و ارزش‌هاي نشئت گرفته از آن به سبب مقابلة اين بحران‌ها، ضرورت ويژه‌اي پيدا مي‌كند. تشكّل‌هاي ديني و مهم‌ترين آنها، هيات‌هاي مذهبي ريشه در نهضت عاشوار دارند و خود، يكي از ريشه‌هاي نهضت انقلاب اسلامي در دورة ما به‌شمار مي‌روند. نقش بي‌بديل هيأت‌هاي مذهبي در بزرگداشت شعائر اسلامي، به‌ويژه محرم و صفر، بركسي پوشيده نيست، و از جمله كاركردهاي آنها آموزش، امداد و تبليغ در حوزة دين است. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، اين هيأت‌ها و در وسعتي بزرگ‌تر، انجمن‌هاي اسلامي، كانون‌ها و شوراها گسترش فراوان داشته‌اند.
تشكلهاي مذهبي و ديني گروههايي هستند كه افراد با علاقة خود، به آنها روي مي‌آورند و گروههايي مردمي هستند و بر اساس باورها و ارزش‌هاي مردم شكل مي‌گيرند. مردم نه تنها مزدي دريافت نمي‌كنند، بلكه جان و مال و عمر خود را نيز صرف اهداف گروه مي‌كنند. گروهي از افراد مذهبي و متدين و ملتزم به اصل ولايت فقيه، با هدف ترويج فرهنگ ديني و انجام مراسم مذهبي به صورت سازمان يافته، اما غير‌دولتي در قالب اين تشكل‌ها به انجام فعاليت‌هاي فرهنگي اقدام مي‌كنند. جامعة امروز ايراني بيش از همة زمان‌ها به اين گروه‌ها و تشكلهاي مذهبي نيازمند است تا با فعاليت‌هاي جمعي و استفاده از توانمندي‌هاي يكديگر، اهداف انقلاب را پيگيري و جامعة مطلوب را به وجود آورند.
در اين ميان، نقش رهبران تشكل‌ها بسيار مهم بوده و بر مديران است كه با توجه به اين رسالت‌ها، تبليغ را سامان دهند و خود الگويي در اين زمينه باشند. كارشناسان علم مديريت، وظايف مديريتي را مشتمل بر برنامه‌ريزي (فراگرد تعيين و تعريف اهداف و تدارك دقيق اقدامات و وسايل تحقق اهداف)، سازماندهي (نظم و ترتيب دادن به كار و فعاليت، تقسيم و تكليف آن به افراد به منظور انجام دادن كار و تحقق هدف‌هاي معين)، فرمان‌دهي(هدايت و سرپرستي نيروهاي انساني)، هماهنگي (هماهنگ كردن منابع انساني و مادي و ارتباط مناسب با افراد سازمان) و كنترل (فراگرد ارزشيابي عملكرد فردي و سازماني) مي‌دانند (رضائيان، 1387، ص 47).
اما آنچه «مديريت ديني و اسلامي» را از تعاريف مديريت به‌طور‌كلي، متمايز مي‌گرداند، توجه به مديريت در چارچوب ارزش‌هاست؛ زيرا مديري كه ارزش‌ها را به بهانة رهبري و هدايت زير پا مي‌گذارد، از ديدگاه اسلام، مديري دانا و موفق به‌شمار نمي‌رود. براي تعريفي از مديريت با نگرش ديني، مي‌توان گفت:
مديريت ديني و اسلامي مديريتي است كه زمينة رشد انسان به سوي الله (الي الله المصير) را فراهم مي‌نمايد و مطابق كتاب وسنت، سيره و روش پيامبر و امامان معصوم و علوم و فنون بشري، جهت رسيدن به اهداف يك نظام در ابعاد مختلف، همانند يك محور و قطب عمل كند. همچنين مديريت اسلامي عبارت است از: شيوة به كارگيري منابع انساني و امكانات مادي، برگرفته از آموزهاي اسلامي، براي نيل به اهدافي كه متأثر از نظام ارزشي اسلام است (آقا پيروز، 1384، ص 11).
بنابراين، وجود تشكيلاتي سازمان يافته، منسجم، پويا، كارآمد و نوآور يكي از نيازهاي جامعة تبليغي است كه البته اين مهم بدون وجود مديريتي لايق و كاردان امكان‌پذير نيست. كارگزاران حكومت و همچنين متوليان تشكلهاي ديني بايد به اين اهميت و ديدگاه برسند كه توانمند‌سازي نظام مديريت شهري و جلوگيري از گسيختگي اجتماعي، افزايش امنيت اجتماعي، تربيت شهروندان معنوي، كاستن از هزينه‌ها، افزايش مشاركت‌ها و بسياري از اين قبيل فعاليت‌ها از طريق تشكلهاي ديني و به تبع آن، مديريت كارآمد امكان‌پذير خواهد بود. با گذري بر كتاب‌شناسي و مقالات نوشته شده در حوزة تبليغ ديني، به راحتي مي‌توان دريافت: يكي از مسائلي كه همواره از آن غفلت شده، مراحل مديريت كلان در تبليغ ديني است كه نقش عمده و غيرقابل انكاري در ساز‌و‌كار تبليغ دارد. مديريت و برنامه‌ريزي ديني مقوله‌اي مهم و اساسي در امر تبليغ است كه متأسفانه آنچه تاكنون به رشتة تحرير درآمده به اين موضوع مهم، يا نپرداخته و يا اگر پرداخته در سطحي نازل و با نگاهي گذرا از كنار آن گذشته است. اين مقاله درآمدي است بر اين موضوع تا شايد با ياري انديشه‌وران و پژوهشگران سخت‌كوش در اين راه قدم نهد و مرزهاي مبهم آن را بشناسد و به دست‌اندركاران و به‌ويژه مديران عالي بشناساند.
سؤال‌هاي اين تحقيق عبارت است از:
1. وضعيت عوامل مديريتي در تشكلهاي ديني ( اعضاي هيأت امنا و مديران، دست‌اندركاران، امام جماعت، سخنران يا مداح و جماعت چگونه است؟
2. وضعيت كاركردها و خدمات تشكلهاي ديني (تنوع، كيفيت، ارزشمند ساختن مخاطب، وضعيت ظاهري و امكانات و مكان) چگونه است؟
3. وضعيت اثربخشي تشكلهاي ديني، (جذب مردم از سنين گوناگون، وفاداري، كاهش تمايل براي تعويض، علاقه‌مندي به حضور در تشكل‌ها، ميزان معرفي تشكل‌ها به ديگران و شهرت تشكل‌ها) چگونه است؟
4. وضعيت محيط بيروني اثرگذار بر تشكل‌ها (ارتباط دوستانه با همسايگان، اطلاع‌رساني محيطي، مسئوليت اجتماعي، ارتباط با سازمان‌هاي همكار و ارتباط با ديگر تشكل‌ها) چگونه است؟
5. آيا بين عوامل مديريتي با كاركردها، اثربخشي و محيط تشكلهاي ديني رابطه‌اي وجود دارد؟
6. آيا بين نگرش‌هاي اعضايي هيأت امنا و مديران، دست‌اندركاران، امام جماعت، سخنران يا مداح و جماعت بر اساس ويژگي‌هاي دموگرافيك (سن، جنس، سابقة مديريتي، تجربة كاري، مدرك تحصيلي) در خصوص مديريت، كاركردها، اثربخشي و محيط بيروني تشكلهاي ديني تفاوت وجود دارد؟
انتظار مي‌رود با پاسخ‌گويي به سؤالات اين تحقيق، متوليان امور فرهنگي مذهبي در جامعه، همچون مركز رسيدگي به امور مساجد، وزارت ارشاد، سازمان اوقاف و امر خيريه در تعميم كاركردهاي مطلوب و نحوة مديريت مطلوب تشكلهاي ديني به‌عنوان يك سازمان غير‌دولتي (برآمده از اين تحقيق) به ديگر تشكل‌ها بكوشند.
پيشينة تحقيق
طبق بررسي‌هاي انجام شده در باب پژوهش‌هاي مرتبط با موضوع اين تحقيق، تحقيقات ذيل در جهان در رابطه با مديريت در سازمان‌هاي مذهبي انجام شده است:
جدول(1): پژوهش‌هاي مرتبط با موضوع تحقيق
نوع پژوهش پژوهشگران سال عنوان تحقيق نتايج
خارجي باتاديري 2012 معنويت و مديريت تمام تاكتيك‌هاي مديريت براي رسيدن به تعادل رواني و براي غلبه بر وضعيت بحران و به‌عنوان يك كاتاليزور قوي براي تحوّل است.
خارجي زردا و ديگران 2010 مديريت تعارض در سازمان‌هاي مذهبي رهبران جوامع مذهبي، اعم از روحانيت يا عوام، مسئوليت ويژه‌اي براي رهبري دارند،. بر‌خلاف رهبران سازمان‌هاي تجاري و كسب و كار كه غالباً داراي اقتدار هستند. رهبران مذهبي بايد بر اساس توانايي خود براي كمك به اعضا و حل اختلافات به‌طور داوطلبانه، بر ميانجي‌گري تكيه كنند.
خارجي السون، و همكاران 2007 ادارة امور در سازمان‌هاي مذهبي: مطالعة شيوه‌هاي فعلي در كليساي محلي شيوه‌هاي ادارة امور در سازمان‌هاي مذهبي به دو صورت «نظارت مالي» و «شيوه‌هاي مديريت مالي» در كليساي محلي صورت مي‌گيرد. نظارت مالي شامل وجود يك هيأت مديرة مستقل با يك كارشناس مالي و سياست‌ها و شيوه‌هاي مستند است. مديريت مالي شامل وجود و استفاده از بودجه، كنترل وجوه دريافتي و پرداختي، گزارش مالي و گزارش مالياتي است.
خارجي بوما و سينگلتون 2006 مطالعة تطبيقي مديريت موفق از تنوّع ديني: ملبورن و هنگ‌كنگ امروزه همة سازمان‌ها به اين نتيجه رسيده‌اند كه بايد به مديريت معنوي و روحاني متوسّل شوند. آنها مراقبت بيشتري به نيازهاي كاركنان دارند كه ممكن است مشكلات خانوادگي را نيز شامل شود. امروزه بسياري از شركت‌ها كار خود را با ارائة دعا و درخواست از خداوند براي فضل كارمندان و شركت به‌عنوان يك كل شروع مي كنند و تمايل به اخلاق روحاني شامل خواندن متون معنوي و كد رفتار معنوي در فرهنگ سازماني خود دارند. همچنين اين سازمان‌ها به برخي از فعاليت‌هاي اجتماعي، شامل اراية خدمات اجتماعي، اراية اطلاعات با ارزش به مردم و كمك به بخش‌هاي اجتماعي مي‌پردازند. بنابراين، بسياري از شركت‌ها گزارش كرده‌اند كه آنها قادر به ايجاد محيطي مطلوب‌تر براي كار، از طريق مديريت معنوي و به اشتراك گذاشتن يك رابطة نزديك بين كاركنان و كارفرمايان هستند.
خارجي به نقل از عبّاسي 1388 بحث تعالي سازماني دربارة مساجد سنگاپور رهبري الهام‌بخش، جماعت‌محوري، بهبود مؤثر يادگيري و رشد، ارزشمند ساختن مردم و مشاركت كنندگان و مسئوليت اجتماعي و چشم‌انداز نظام‌ها. آنها با استفاده از اين اصول، الگويي براي تعالي مسجد ارائه داده كه هفت بعد را شامل مي شود: رهبري كه به هر حال خاص امامت مسجد است؛ برنامه‌ريزي؛ اطلاعات؛ منابع انساني (منظور از «منابع انساني» بيشتر خود دست‌اندركاران مسجد است و استفاده از پتانسيل‌هاي مسجد)؛ فرايندها؛ جماعت؛ و نتيجه.
داخلي عبّاسي 1388 تدوين الگوي مديريت اثربخش نهادهاي ديني، مطالعه موردي: مسجد الگوي ابتدايي از روابط امامت مسجد، محيط و نتايج و بازخورد استفاده كرد. روش تحقيق با توجه به هدف، كاربردي، و از نظر گردآوري داده‌ها «توصيفي-تحليلي» و از نوع «همبستگي» است. البته به منظور اشراف بيشتر بر ابعاد موضوع تحقيق، مطالعه‌اي اكتشافي به صورت كيفي از جامعة آماري تحقيق صورت گرفته است.
ادامه...
داخلي تولّايي 1387 ارائة الگويي جامع براي شناخت مديريت ديني شيوه‌هاي مديريت و رهبري تابعي از ارزش‌هاي حاكم بر بافت سازندة يك جامعه يا تمدن است. از همين‌رو، چگونگي ماهيت عناصر تشكيل‌دهنده در جامعه، خود شيوة خاصي از مديريت را اقتضا مي‌كند. با عنايت به لزوم حاكميت ارزش‌هاي الهي در سازمان‌هاي اسلامي، لازم است تا شيوة خاص مديريت ديني نيز در آنها اجرا گردد تا به موفقيت‌هاي منحصر به فرد خود، كه همان تعالي انساني است، دست يابند.
داخلي عابدي جعفري و ديگران 1384 يافتن الگوي مطلوب رسالت و مديريت مسجد به‌عنوان يك سازمان داوطلبانه پژوهشگران از طريق انجام تحقيق كتابخانه‌اي و سپس توصيف مساجد موفق كنوني، با استفاده از روش «پيمايشي» پژوهشي انجام دادند. نتايج حاصل از اين مطالعه در چهار مسجد شهر تهران نشان داد كه: 1. در هر دو بعد فعاليت‌هاي نيايشي و فعاليت‌هاي غيرنيايشي، امتيازات كسب شدة هر مسجد كمي بيش از حد متوسط و قريب60 درصد كل امتياز در نظر گرفته شده است. بنابراين، حدس محققان مبني بر جدي نبودن ميزان موفقيت اين مساجد، به حقيقت نزديك است. از سوي ديگر، تفاوت معناداري بين ديدگاه‌هاي دو گروه متوليان مساجد و استفاده‌كنندگان مشاهده نمي‌شود.
داخلي اسدي 1383 نقش مسجد در مديريت توسعة محله‌اي مسجد در اجراي عدالت اجتماعي و توزيع متناسبت بيت‌المال، فقرزاديي و تبعيض‌زدايي نقش مهمي ايفا مي‌كند.
داخلي مظاهري 1383 نقش مسجد در سازمان و اجتماع محله‌اي اين پژوهشگر به نقش مسجد در انگيزه‌سازي مردم و رشد روحية خودياري و تعاون و انجام امور داوطلبانة جمعي در سطح محله‌اي در جهت توسعة اجتماعات محله‌اي مي‌پردازد.
داخلي احمدي 1383 «نقش مسجد در اقتصاد محله اين پژوهشگر نقش اسلام و مساجد در فرايند توسعه و رفاه اقتصادي را بيان مي كند و مسجد را كانون فرهنگ‌سازي و انسان‌سازي براي ارتقاي بهره‌وري اقتصادي معرفي مي‌كند. همچنين اين نهاد ديني نقش مبارزه با پيامدهاي منفي اخلاقي در امور اقتصادي نظير ربا را با دريافت خمس و زكات و برگزاري جلسه‌هاي وعظ و خطابه در خصوص رعايت اخلاق اسلامي در معاملات اقتصادي و تشكيل صندوق‌هاي قرض‌الحسنه به عهده مي‌گيرد و در جهت توسعة اقتصادي و تأمين نيازهاي مالي و اقتصادي مردم شهرها و محله‌ها و انگيزه‌سازي براي رشد و روحي خودياري در مردم در انجام امور داوطلبانه اقتصادي در سطح محله‌اي نقش مهمي ايفا مي‌كند.
طرح الگوي كاربردي تحقيق (ارائة يافتة جديد علمي)
طبق بررسي‌هاي انجام شده توسط محقق در پايگاه‌هاي اطلاع رساني، مجلات، پايان‌نامه‌ها و كتاب‌ها، چه خارجي و داخلي، تاكنون تحقيقي ميداني در خصوص مديريت در تشكلهاي ديني، نه تنها در ايران، بلكه در جهان نيز انجام نشده است، بنابراين، طرح حاضر جديد است. همچنين در اين تحقيق، پژوهشگر الگويي چند‌بعدي براي مديريت در تشكلهاي ديني طراحي كرده است، با تأكيد بر نظرية مازلو، به شرح ذيل: در الگوي زير، عامل اوليه (عوامل مديريتي) در نظرگرفته شد كه بر عامل دوم (كاركردها و خدمات تشكلهاي ديني) و در نهايت، بر عامل سوم و چهارم (اثربخشي و محيط بيروني) و تشكلهاي ديني تأثيرگذار است.
مبحث عوامل مديريتي به صورت بحث سه‌لايه نشان داده شده است: لاية اول (هيأت امنا و دست‌اندركاران تشكلهاي ديني)؛ لاية دوم رهبري معنوي تشكلهاي ديني (امام جماعت)؛ لاية سوم سرماية انساني (جماعت). سه لاية مديريتي (مديريت، امامت مسجد و جماعت) با يكديگر در تعامل هستند.
1. عوامل مديريتي تشكلهاي ديني
الف. ابعاد مديريت در تشكلهاي ديني (وظايف مديران): برنامه‌ريزي؛ سازماندهي و هماهنگي؛ ارتباطات؛ هدايت و رهبري؛ نظارت و كنترل؛ مديريت مالي، پشتيباني؛ و تأمين منابع؛
ب. ابعاد رهبري معنوي امام جماعت تشكلهاي ديني: رهبري معنوي امام؛ دانش ديني؛ ابلاغ چشم‌انداز تشكل‌ها؛ تصويرسازي معنوي از تشكل‌ها؛ توسعة نظام انگيزشي؛ تعامل با جماعت به تفكيك و مهارت‌هاي ذي ربط؛
ج. ابعاد و خصوصيات جماعت (سرمايه انساني): وضعيت ظاهري؛ مشاركت جماعت؛
د. كاركردها و خدمات تشكلهاي ديني: ابعاد كاركردها و خدمات تشكلهاي ديني عبارت است از: تنوع كاركردها (نيايشي و غيرنيايشي، اعم از آموزشي، اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي)؛ كيفيت كاركردها؛ ارزشمند ساختن مخاطب؛ وضعيت ظاهري و امكانات؛ مكان تشكل‌ها؛
ه . اثربخشي تشكلهاي ديني: در مجموع، مي‌توان گفت: اثربخشي مديريت تشكلهاي ديني، حيطه‌هاي ذيل را شامل مي‌شود: جذب مردم از سنين گوناگون؛ وفاداري؛ كاهش تمايل براي تعويض؛ علاقه‌مندي به حضور در تشكل‌ها؛ ميزان معرفي تشكل‌ها به ديگران؛ شهرت تشكل‌ها؛
و. عوامل محيطي: در عامل بيروني اين الگو، محيط بيرون تشكل‌ها مي‌تواند از همسايه‌ها تا نهادهاي دولتي و غير‌دولتي باشد. در بحث ارتباط تشكلهاي ديني با محيط، ابعاد ذيل مطرح است: ارتباط دوستانه با همسايگان؛ اطلاع‌رساني محيطي؛ مسئوليت اجتماعي؛ ارتباط با سازمان‌هاي همكار؛ ارتباط با ديگر تشكل‌ها؛
همان‌گونه كه در جدول (1) مشاهده شد، اين الگو با تأكيد بر نظرية «سلسله‌مراتب نيازها» (ابراهام مازلو) طراحي شده است. مازلو در اين الگو، انگيزه‌هاي انساني و روابط ميان آنها را به روش متعارف و منطقي طبقهبندي كرد، يعني روشي كه براي مديران كاربردهاي زيادي دارد. وي سلسله مراتبي از نيازها ارائه نمود كه از نيازهاي بنيادي (زيستي) مانند نياز به غذا، آشاميدن، مسكن و استراحت آغاز مي‌شود، و در سطوح بعدي، به نيازهاي امنيتي(شامل ايمني، ثبات، حمايت، نظم و رهايي از ترس و اضطراب)، اجتماعي (مهر و محبت، دوستي و علاقه)، احترام (احساس ارزش و عزّت‌نفس، احساس موفقيت و مسئوليت) و خودشكوفايي (خويشتن‌شناسي واقع‌بينانه، شناخت فرد به وسيلة خود) ميرسد. نيازهاي هر سطح معين بايد دستكم تا حدي ارضا شوند كه نيازهاي سطح بعدي بتوانند به صورت عوامل تعيينكنندة رفتار درآيند (اتكينسون و همكاران، 1371). ارتباط بين نظرية مازلو و تشكلهاي ديني به كاركردهاي آنها و نيازهاي مازلو بر‌مي‌گردد.
كاركردهاي مسجد
1. كاركرد نيايشي
خداوند هدف خلقت انسان را عبادت خود مي‌داند و بهترين مكان براي اين كارها، دعا و مناجات، نماز، خطبه‌هاي اخلاقي و ديني و انواع جلسات ذكر و قرائت قرآن به‌طور معمول در تشكلهاي ديني است. از آية كريمة قرآني «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَ سَعي فِي خَرابِها أُولئِكَ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِيمٌ» (بقره: 114)
استفاده مي‌شود كه مسجد محل عبادت و پرستش الهي است و نماز از جمله عباداتي است كه در مسجد انجام مي‌گيرد. از ديگر عباداتي كه در مسجد انجام مي‌شود دعا و مناجات است. مراسمي مثل سخنراني‌هاي اخلاقي و ديني، عزاداري امام حسين، عزا براي اموات و انواع جلسات ذكر و قرائت قرآن كه به‌طور معمول در مساجد انجام مي‌شود، به واسطة محتوا با ماهيت نيايشي مسجد سنخيت پيدا كرده است (باقي و همكاران،1381) اينها از جمله كاركردهاي نيايشي تشكل‌هاست. ولي هر‌چند كاركرد ابتدايي و اصلي تشكل‌ها، كاركرد نيايشي آن بوده و از آنها به‌عنوان محلي براي برگزاري آيين‌ها و عبادات جمعي استفاده مي‌شده، اما اينها به هيچ وجه، تنها كاركردهاي اين تشكل‌ها نيست.
2. كاركرد آموزش
همان‌گونه كه پيش از اين ذكر شد، روح جمعي در بسياري از دستورهاي اسلام و عبادات اسلامي وجود دارد و علاوه بر آن، اسلام اهميت زيادي براي اجتماع مؤمنان قايل است. يكي از عللي كه به سبب آن، فقط امور عبادي صرف در تشكل‌ها انجام نمي‌شده، نوع تعريف اسلام از «عبادت» است. اسلام هر عملي را كه به قصد قربت به خداوند متعال انجام گيرد، عبادت مي‌داند. با اين پيش‌زمينه و همچنين به تأسّي از سيره و سنت نبوي، تشكل‌ها توانسته در زمينه‌هاي بسياري در جوامع اسلامي ايفاي نقش كند و خلأ وجودي بسياري از نهادها را پر نمايند. پس از (كاركرد نيايشي)، قوي‌ترين كاركرد تشكل‌ها در طول تاريخ، كاركرد آموزشي بوده است. اين كاركرد به‌ويژه در دوران پيش از شكل‌گيري نهادهاي نوين بسيار پر‌رنگ بوده، است، به‌گونه‌اي كه در بيشتر جوامع مسلمان، نظام تعليم و تربيت حول محور مساجد شكل گرفته بود. در روايتي، رسول اكرم مي‌فرمايد: « هر نشسن در مسجد بيهوده است، مگر براي سه كار باشد: خواندن قرآن، ذكر خدا، سؤال از علم و دانش» (مجلسي، 1403ق، ج 77 ،ص 86). در تاريخ نيز مي‌خوانيم كه پيامبر در مسجد خويش، آيه‌هاي قرآن، احكام و معارف ديني و حتي مسائل تاريخي را به مردم آموزش مي‌دادند. بنابراين، پرسش و پاسخ ديني و مشاورة معنوي، جلسات احكام و معارف ديني و پرورش استعدادهاي اخلاقي، ديني، عقلي، ذوقي و هنري، آموزش‌هاي قرآني و ورزشي در اين مقوله قرار مي‌گيرند.
3. كاركرد اجتماعي
تشكلهاي ديني به‌عنوان مركز فرهنگ‌سازي ديني و امكاني براي برقراري ارتباط نزديك توده مردم، به‌ويژه جوانان در ابعاد خردتر جامعه مانند محله‌ها، پاسخ‌گوي نيازهاي اجتماعي مردم هستند. ازاينرو، نقش آنها در شكل‌گيري، انسجام و تقويت فرهنگ و هويّت اسلامي محله‌هاي شهري حائز اهميت است.
4. كاركرد فرهنگي
تشكل‌ها مي‌توانند انسان‌هاي پراكنده (انبوه‌هاي تنها) را پيرامون اهداف خيرخواهانه، داوطلبانه، تكريم و حرمت انسان‌ها گرد هم آورند تا با امكان ابراز لياقت، شايستگي و احترام ديگران، تكريم و احترام خود را نيز فراهم آورند. انجام كارهاي خيرخواهانه و داوطلبانه خاصيتي دوسويه دارد: از يك سو، خدمت، احترام و حرمت به همنوع، و از سوي ديگر، عزّت‌نفس، موفقيت و ارضاي معنوي در خود را در افراد ايجاد مي كند.
5 .كاركرد اقتصادي
توجه به كار و توليد، مخالفت با احتكار، توجه به فقرا و اطعام مسكينان، توزيع عادلانة ثروت، تشكيل صندوق‌هاي خيريه‌هاي و كمك به ازدواج‌ها و تهية جهيزيه و در برخي حالات، ايجاد شغل، از جمله كاركردهاي اقتصادي تشكلهاي ديني به‌شمار مي‌رود . همچنين اين نهاد ديني نقش مبارزه با پيامدهاي منفي اخلاقي در امور اقتصادي نظير ربا را با دريافت خمس و زكات و برگزاري جلسه‌هاي وعظ و خطابه در خصوص رعايت اخلاق اسلامي در معاملات اقتصادي و تشكيل صندوق‌هاي قرض‌الحسنه به عهده مي‌گيرد و در جهت توسعة اقتصادي و تأمين نيازهاي مالي و اقتصادي مردم شهرها و انگيزه‌سازي براي رشد و روحية مردم در انجام اموراقتصادي داوطلبانه در سطح محله‌اي نقش مهمي ايفا مي‌كند.
6. كاركرد سياسي
تشكلهاي ديني با برآوردن نيازهاي امنيتي افراد، كاركرد سياسي خود را دارند، مانند:
الف. امنيت تكويني: (آمنهم من خوف) (قريش: 4)، از ترس ايمنشان ساخت.
ب امنيت تشريعي: (ومن دخله كان امنا) (آل عمران: 97)، هركه بدانجا داخل شود، ايمن باشد.
ج .امنيت بخشي روحي و معنوي: امام صادق: «كسي داخل مسجدالحرام شود از عذاب در امان خواهد بود.».
د .امنيت از جهت جنگ و خون‌ريزي: (لا تقاتلوهم عند المسجد الحرام) (بقره:191)؛ و در مسجدالحرام با آنها قتال مكنيد.
ه . امنيت از حيث عدم حضور مفسد: (ومن يرد فيه بالحاد بظلم نذقه من عذاب اليم) (حج: 25)، و هر كس در آنجا ارادة الحاد و تعدي كرده، به خلق ظلم و ستم كند، همه را عذاب دردناك مي‌چشانيم. بنابراين، تشكلهاي ديني پايگاه تبليغ دين اسلام به‌شمار مي‌روند و افرادي كه بيشتر به اين تشكل‌ها مراجعه مي‌كنند كمتر حقوق ديگران را ضايع مي‌گردانند، آنها زندگي خود را با نظم بيشتري مي‌سازند و آثار و رفتار ديني در زندگي اجتماعي شان نيز به چشم مي‌خورد.
مازلو معتقد است: در سلسله مراتب، هميشه نيازها پس از ارضا شدن، تا حدي ناپديد شده، قدرت انگيزشي خود را از دست مي‌دهند. بر همين اساس، گفته مي‌شود: چون مديران همواره ميخواهند بر رفتار كاركنان اثر بگذارند، بايد متوجه باشند كه آنها چه نيازهايي دارند كه هنوز به صورت نسبي ارضا نشده باقي مانده است. نظرية «سلسله مراتب نيازهاي» مازلو براي تمام محيط‌ها به كار مي‌رود و مختص محيط كار نيست. اين نظريه يك چارچوب انگيزشي كاربردي براي مديران بيان مي‌كند. مديران با تجزيه و تحليل نظريات، نگرش‌ها، كيفيت و كميّت كاركنان و شرايط شخصيتي، مي‌تواند براي شناسايي سطح نياز كاركنان، كه همواره به دنبال ارضاي آنها هستند، اقدام مقتضي به عمل آورند و پس از شناسايي سطح نياز هر فرد، مدير مي‌تواند در محيط كاري فرصت‌هايي را فراهم آورد تا به كاركنان اجازه دهد نيازهاي خود را برآورده سازد. اين الگو توسط متخصصان اين امر و پژوهشگر، اعتبار‌سنجي شد و با پايايي كلي85/0= تأييد گرديد. پايايي ابعاد آن به ترتيب عوامل مديريتي (79/0= )، كاركردها و خدمات (80/0= )، اثربخشي (68/0= )، و محيط بيروني 84/0= ) به‌دست آمد.
روش تحقيق
با توجه به ماهيت موضوع و اهداف، پژوهش حاضر «توصيفي-پيمايشي» و از نوع همبستگي است. با روش پيمايشي و با استفاده از پرسش‌نامه، بررسي مي‌گردد كه تشكلهاي ديني در اصفهان، با توجه به الگوي طراحي شده، در چه وضعيتي قرار دارند. همچنين با استفاده از روش «همبستگي»، پژوهشگر مي‌خواهد رابطة بين عوامل مديريتي، كاركردها، اثربخشي و محيط تشكلهاي ديني را هم‌زمان بررسي كند. جامعة آماري اين تحقيق، تمام تشكلهاي ديني شهر اصفهان در سال 1391 بوده است كه تعداد 50 تشكل ديني به صورت تصادفي ساده توسط سازمان انتخاب شد. به عبارت ديگر، 30 هيأت مذهبي، 18 كانون فرهنگي – تبليغي و 2 انجمن اسلامي بررسي شد. در اين پژوهش، از پرسش‌نامة محقق ساخته در زمينة كاربردي كردن الگوي چند بعدي مديريت در تشكلهاي ديني استفاده شد. اين پرسش‌نامه داراي مقياس درجه‌بندي پنج‌گانه، ليكرت (هيچ 1؛ كم 2؛ متوسط 3؛ زياد 4؛ خيلي زياد 5؛ است. براي سنجش پايايي اين پرسش‌نامه در ايران، از ضريب آلفاي كرونباخ استفاده شده است كه 90/0= به دست آمد و نشان‌دهندة ضريب بالاي پايايي آن است. براي سنجش روايي اين پرسش‌نامه از روايي محتوايي و صوري استفاده گرديد و مشخص شد كه اين پرسش‌نامه داراي روايي محتوايي و صوري است؛ به اين علت كه در چند نوبت، توسط متخصصان و پژوهشگر ويرايش و بازسازي شد و از نظر انطباق سؤال‌هاي پرسش‌نامه با موضوع و اهداف پژوهش، تأييد گرديد. براي پرسش‌نامة طرح شده، در بخش عوامل مديريتي (420 ) امتياز، امام جماعت (120)، جماعت (95)، كاركردها و خدمات ( 245)، اثربخشي (105)، محيط (75) امتياز در نظر گرفته شده. اين امتيازها به صورت مساوي بين سؤال‌هاي هر متغير توزيع گرديده؛ به‌گونه‌اي كه تشكلهاي ديني، كه در اين ابعاد، عملكرد كاملاً مطلوبي داشته باشد، امتياز كامل را به دست مي‌آورد. روش‌هاي آماري تجزيه و تحليل داده‌ها، ضريب همبستگي پيرسون، تحليل واريانس يك متغيّره، آزمون توكي، رگرسيون چند متغيره، تحليل مسير بوده است.
يافته‌هاي پژوهش
براي بررسي 4 سؤال اول تحقيق (وضعيت عوامل مديريتي ،كاركردها و خدمات، اثربخشي، و محيط بيروني) از روش‌هاي آمار توصيفي (فراواني، درصد، ميانگين، واريانس و انحراف معيار) استفاده شده و نتايج در جداول ذيل نشان داده مي‌شود:
جدول (2): ميانگين نمرة مؤلفه‌هاي وظايف مديران تشكلهاي ديني،
امام جماعت و جماعت، كاركردها و خدمات، اثربخشي و محيط بيروني در تشكلهاي ديني
كاركردها بالاترين نمره ها پايين‌ترين نمره‌ها نمرة كل
وظايف مديران 295، (هيأت محبّين ولايت)
294، (كانون فرهنگي- مذهبي) 97
هيات عاشقان امام حسين 315
امام جماعت 110
هيأت محبين ولايت
كانون فرهنگي- مذهبي 47
كانون فرهنگي- مذهبي 120
جماعت 88، (هيأت مذهبي)
87، (هيأت ساقي كوثر)
86، (هيأت محبين ولايت) 19
هيات يا زهرا 95
كاركردها و خدمات 223، (هيأت ساقي كوثر)
216، (هيأت مهديه (عج) 107
هيأت عاشقان امام حسين 245
اثربخشي 100، (هيأت مذهبي)
92 (هيات ساقي كوثر) 45، (هيأت حاج عباسعلي)
47، (هيأت عاشقان امام حسين 105
محيط بيروني 69، (كانون فرهنگي- مذهبي)
64، (هيأت حاج عباسعلي و
هيأت مهديه (عج) 27، (هيأت عاشقان امام حسين
31، (هيأت يازهرا 75
جدول (3): توزيع درصد، ميانگين و واريانس پاسخ مديران تشكلهاي ديني به پرسش‌نامه وظايف مديران
سؤال هيچ كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين واريانس
فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد
برنامه‌ريزي
1. استفادة بهينه از ظرفيت‌هاي فرهنگي و اجتماعي موجود در تشكلهاي ديني و ارائة راه‌كارهاي مناسب براي نيل به اهداف 3 6% 0 0 6 12% 10 20% 31 62% 4./32 1/.202
2. برنامه‌ريزي جهت ارتقا سطح آگاهي‌هاي ديني اعضاي تشكل‌ها و تغذية فكري - فرهنگي آنها 2 4% 2 4% 4 8% 24 48% 18 36% 4/.08 0/.973
3. برنامه‌ريزي براي ارتقاء هرچه بيشتر كمي وكيفي تشكل هاي ديني 2 4% 4 8% 5 10% 28 56% 11 22% 3/.84 0./994
4. تشكيل جلسات شورا به‌طور منظم و برنامه‌ريزي شده 2 4% 5 10% 4 8% 24 48% 11 22% 3./50 2./133
5. تحليل وضعيت تشكشل‌ها و تنظيم گزارش آن به رياست سازمان و معاونت محترم امور فرهنگي و تبليغ 5 10% 13 26% 7 14% 11 22% 13 26% 3./22 2./093
سازماندهي و هماهنگي
1. سازماندهي كانون‌هاي فرهنگي، انجمن‌هاي اسلامي و شوراهاي هيئات مذهبي 4 8% 8 16% 7 14% 12 24% 18 36% 3.58/ 2.044/
2. ايجاد هماهنگي ميان شوراهاي تشكلهاي مذهبي شهرستان در سطح استان براي رشد فرهنگي 7 14% 7 14% 3 6% 15 30% 15 30% 3.30/ 2.704/
3. ايجاد انسجام و تحكيم وحدت فكري و عملي بين تشكلهاي مذهبي 3 6% 9 18% 5 10% 13 26% 19 38% 3.66/ 1.984/
4. اجراي برنامه‌هاي فرهنگي تأثيرگذار براي تشكلهاي مذهبي 3 6% 9 18% 6 12% 16 32% 12 24% 3.26/ 2.400/
5. معرفي كتاب و...براي تغذية فكري- فرهنگي تشكلهاي مذهبي 4 8% 9 18% 6 12% 16 32% 15 30% 3.58/ 1.718/
6. هماهنگي بين تشكلهاي ديني شهرستان 3 6% 6 12% 6 12% 18 36% 10 20% 3./10 2.827/
7. حسن اجراي فعاليت‌هاي فرهنگي شورا و نظارت بر تمام امور شورا بر اساس مقررات با برنامه ريزي مناسب توسط برنامه‌ريزان فرهنگي 5 10% 5 10% 6 12% 20 40% 11 22% 3.36/ 2.235/
8. استفاده از مشاركت اعضاي شورا و بهره‌گيري از امكانات و ظرفيت‌هاي فرهنگي و اجتماعي داخل و خارج از شورا براي تحقق اهداف مصوّب اساس‌نامه تشكلهاي ديني 2 4% 12 24% 6 12% 17 34% 12 24% 3.44/ 1.721/
هدايت و رهبري
1. هدايت و جهت‌دهي محتوايي برنامه‌هاي تشكلهاي مذهبي در جهت اهداف، سياست‌ها و خط‌مشي اسلام مطابق با اساس‌نامة سازمان تبليغات اسلامي 4 8% 5 10% 6 12% 5 10% 30 60% 4.04/ 1.876/
2. اعزام مبلغ جهت نظارت و سخنراني در مراسم‌هاي مختلف تشكلهاي مذهبي در مناطق شهري و روستايي 5 10% 4 8% 4 8% 20 40% 16 32% 3.70/ 1.888
3. حضور هيأت امناء در شوراي هيئات مذهبي و بررسي فعاليت‌هاي آن 3 6% 3 6% 3 6% 22 44% 16 32% 3.72/ 2.083/
4. حضور در محل فعاليت ادارات شهرستاني و بررسي‌فعاليت‌هاي اين ادارات در خصوص برنامه‌هاي ابلاغي اداره كل تشكلهاي ديني 5 10% 6 12% 7 14% 19 38% 11 22% 3.38/ 2.036/
5. حضور در اتاق كارشناس تشكلهاي ديني و بررسي فعاليت‌هايي نظير ساماندهي و تحقق شاخصهاي 5 10% 12 24% 4 8% 15 30% 13 26% 3.32/ 2.100/
تشكل‌ها
6. تشكيل كميته‌هاي تخصصي با بهره‌بري از ظرفيت‌هاي در تشكلهاي مذهبي شهرستان 6 12% 11 22% 4 8% 21 42% 8 16% 3.28/ 1.716/
7. شناسايي تشكلهاي مذهبي برتر شهرستان و برنامه‌ريزي براي الگو قراردادن آنها مطابق كاربرگ ارزيابي 4 8% 14 28% 0 0 15 30% 14 28% 3.24/ 2./553
ارتباطات
1. تلاش هدفمند براي ايجاد تفاهم و هماهنگي ميان نهادها به‌منظور بهره‌گيري از استطاعت‌هاي دستگاه‌ها در طراحي، برنامه‌ريزي و پشتيباني تشكلهاي مذهبي 0 0 5 10% 6 12% 15 30% 22 44% 3.96/ 1.631/
2. ايجاد تشكلهاي اجرايي در قالب كميته‌هاي تخصصي لازم با استفاده از ظرفيت، امكانات و نيروي انساني دستگاه‌هاي دولتي و كانون‌هاي مؤثر مردمي 3 6% 12 24% 6 12% 13 26% 11 22% 3.04/ 2.570/
3. تعامل بين صف و ستاد در اجراي دستورالعمل‌ها و بهره‌برداري از نقاط ضعف و قوّت به‌دست آمده 3 6% 11 22% 5 10% 17 34% 13 26% 3.46/ 1.845/
نظارت و كنترل
1. نظارت و بررسي ميزان تحقق شاخصهاي كمي و كيفي تشكل‌ها در شهرستان 6 12% 4 8% 6 12% 13 26% 18 36% 3.84/ 2.622/
2. نظارت مستمر بر فعاليت‌هاي تشكلهاي مذهبي مطابق با ضوابط 3 6% 7 14% 5 10% 21 42% 10 20% 3.32/ 2.263/
3. نظارت كلي بر عملكرد شوراهاي مذهبي و تنظيم برنامة سالانه 4 8% 4 8% 6 12% 16 32% 13 26% 3.18/ 3.049/
4. بررسي آسيب‌ها و انحرافات مراسم مذهبي شهرستان و اتخاذ تدابير و تمهيدات لازم براي رفع آنها 5 10% 10 20% 4 8% 10 20% 19 38% 3.44/ 2.537/
5. نظارت بر حسن اجراي مصوّبات شوراي مركزي و بخش‌نامه‌هاي ابلاغي از سوي سازمان تبليغات توسط كارشناس تشكل‌ها 5 10% 5 10% 4 8% 15 30% 15 30% 3.24/ 3.084/
مديريت مالي، پشتيباني وتامين منابع
1. مشاركت در تأمين مالي برنامه‌ها توسط هيأت امنا 3 6% 9 18% 1 2% 13 26% 19 38% 3.42/ 2.983/
2 تقويت منابع اعتباري شورا با استفاده بهينه از منابع 2 4% 6 12% 4 8% 11 22% 22 44% 3.60/ 2.857/
3. نگهداري و بهداشت محيط تشكل‌ها 1 2% 12 24% 8 16% 11 22% 15 30% 3.36/ 2.194/
4. تبادل امكانات و تجهيزات بين تشكل‌ها 4 8% 10 20% 4 8% 10 20% 22 44% 3.72/ 200/
نتايج جدول (3) نشان مي‌دهد كه بيشترين درصد پاسخ‌ها در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (2) برنامه‌ريزي براي ارتقاي سطح آگاهي‌هاي ديني اعضاي تشكل‌ها و تغذية فكري فرهنگي آنها با 84 درصد و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (5) تحليل وضعيت تشكل‌ها و تنظيم گزارش آن به رياست سازمان و معاونت امور فرهنگي و تبليغ (برنامه‌ريزي) و سؤال (2) ايجاد تشكلهاي اجرايي در قالب كميته‌هاي تخصصي لازم با استفاده از ظرفيت، امكانات و نيروي انساني دستگاه‌هاي دولتي و كانون‌هاي مؤثر مردمي (ارتباطات) با 48 درصد است. متوسط نمرة پاسخ‌ها از 3/.04 تا 4/.32 در نوسان بوده است. به‌طور‌كلي، نتايج اين جدول نشان مي‌دهد كه مديران تشكلهاي ديني در مؤلّفه برنامه‌ريزي، نمرة بالا و در مؤلّفة ارتباطات، نمرة پاييني كسب كرده‌اند.
جدول(4): توزيع درصد، ميانگين و واريانس پاسخ امام جماعت به پرسش‌هاي مربوط به امام جماعت
سؤال هيچ كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين واريانس
فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد
1. ديدگاه جالب توجهي از دين توسط قرآن و عترت ترسيم مي‌كنم 1 2% 2 4% 7 14% 13 26% 27 54% 4.26/ 0972/
2. از ناكامي‌ها تجربه كسب مي‌كنم. 1 2% 3 6% 4 8% 20 40% 22 44% 4.18 0926/
3. علايق (نگراني‌هاي) اخلاقي را مطرح مي‌كنم. 0 0 4 8% 5 10% 21 42% 19 38% 4.04 141/1
4. با صبر و حوصله به سخنان مخاطبان گوش مي‌دهم. 2 4% 6 12% 1 2% 24 48% 14 28% 3.66 025/2
5. در مواقع بحراني، آسوده و مثبت باقي مي‌مانم. 2 4% 7 14% 2 4% 24 48% 13 26% 3.66 780/1
6. با مثال رهبري مي‌كنم. 3 6% 6 12% 3 6% 25 50% 12 24% 3.68 569/1
7. به ارزش‌هاي خود، حتي وقتي كه هزينة شخصي وجود دارد، عمل مي‌كنم. 0 0 12 24% 6 12% 15 30% 11 22% 3.14 531/2
8. در افراد ايجاد انگيزه فرهنگي و ديني مي‌كنم. 4 8% 7 14% 1 2% 21 42% 12 24% 3.30 704/2
9. همكارانم مي‌گويند كه من شخص دلسوزي هستم. 1 2% 7 14% 0 0 18 36% 18 36% 3.54 866/2
10. محرم راز ديگران هستم. 3 6% 2 4% 4 8% 20 40% 20 40% 3.98 530/1
11. ميزان زيادي از وقت خود را براي فراهم كردن منابع و برطرف كردن موانع براي مردم مصرف مي‌كنم. 4 8% 5 10% 5 10% 22 44% 12 24% 3.54 927/1
12. به دانش ارج مي‌نهم. 3 6% 4 8% 6 12% 16 32% 16 32% 3.66 229/2
13. تشكلهاي ديني از سامانه‌هاي مطالعاتي و تحقيقاتي در زمينه‌هاي جريان‌شناسي / مخاطب‌شناسي و نياز شناسي جامعه برخوردارند. 2 4% 10 20% 6 12% 16 32% 13 26% 3.38 159/2
14. دربارة آنچه كه لازم است انجام شود، با شور و شوق صحبت مي‌كنم. 4 8% 1 2% 1 2% 26 52% 17 34% 3.96 509/1
نتايج جدول (4) نشان مي‌دهد كه بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (14) دربارة آنچه لازم است انجام شود، با شور و شوق صحبت مي‌كنم با 86 درصد، و كمترين درصد، پاسخ‌ها مربوط به سؤال (7) «به ارزش‌هاي خود، حتي وقتي هزينة شخصي وجود دارد، عمل مي‌كنم» با 52 درصد است. متوسط نمرة پاسخ‌ها از14/3 تا 26/4 در نوسان بوده است.
جدول (5): توزيع درصد، ميانگين و واريانس پاسخ جماعت به پرسش‌هاي مربوط به ويژگي‌هاي جماعت
سؤال هيچ كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين واريانس
فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد
1. اعضاي تشكل‌ها، دانش را ارج مي‌نهند. 3 6% 2 4% 7 14% 4 8% 32 64% 4.08/ 157/2
2. تشكل‌ها به نحوي عمل مي‌كنند كه احترام مر اجلب مي‌كنند. 1 2% 2 4% 6 12% 20 40% 20 40% 4.06/ 200/1
3. تشكل‌ها احساس قدرت و اعتماد از خود نشان مي‌دهند. 2 4% 1 2% 3 6% 28 56% 16 32% 4.10/ 827/0
4. تشكل‌ها به من در توسعه توانمندي‌ها‌يم كمك مي‌كنند. 5 10% 6 12% 5 10% 16 32% 17 34% 3.62/ 036/2
5. تشكل با من به شيوة رضايت‌بخشي رفتار مي‌كند. 4 8% 1 2% 6 12% 15 30% 22 44% 3.88/ 026/2
6. تشكل‌ها، انگيزة من براي سعي و تلاش بيشتر در امور مذهبي را افزايش
مي دهند. 3 6% 3 6% 3 6% 18 36% 18 36% 3.60/ 694/2
7. فرهنگ مشاركتي و امكان طرح هر نوع سؤال در تشكلهاي ديني وجود دارد. 4 8% 7 14% 9 18% 11 22% 17 34% 3.48/ 241/2
8. بعضي تشكّل‌هاي ديني به خوبي، خواست‌هاي مردم را به مسئولين نظام انتقال مي‌دهند. 3 6% 11 22% 6 12% 17 34% 7 14% 2.92/ 483/2
9. دوستانم مي‌دانند كه مي‌توانند به صداقت من تكيه كنند. 4 8% 1 2% 3 6% 17 34% 25 50% 4.16/ 362/1
10. با كساني كه كارهاي نادرست انجام مي‌دهند، امر به معروف و برخورد مي‌كنم. 1 2% 2 4% 2 4% 27 54% 16 32% 3.98/ 367/1
نتايج جدول (5) نشان مي‌دهد كه بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (3) تشكل‌ها احساس قدرت و اعتماد از خود نشان مي‌دهند با 88 درصد، و كمترين درصد پاسخ ها مربوط به سؤال (8) بعضي تشكّل‌هاي ديني به خوبي، خواست‌هاي مردم را به مسئولان نظام انتقال مي‌دهند با 48 درصد است. متوسط نمرة پاسخ‌ها از 92/2 تا 16/4 در نوسان بوده است.
جدول (6): توزيع درصد، ميانگين و واريانس پاسخ مديران تشكلهاي ديني به قسمت پرسش‌هاي كاركردها و خدمات تشكلهاي ديني
سؤال هيچ كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين واريانس
فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد
تنوع كاركردها
1. بعضي تشكلهاي ديني چالش بين علم و دين را به خوبي برطرف مي‌كنند. 3 6% 0 0 9 18% 6 12% 29 58% 3.98/ 2.306/
2. بعضي تشكلهاي ديني در حل چالش بين دين و توسعه موفق هستند. 1 2% 3 6% 5 10% 15 30% 24 48% 4.04/ 1.672/
3. تشكلهاي ديني راه‌كاري براي حل چالش بين دين و سياست هستند. 3 6% 0 0 9 18% 20 40% 17 34% 3.90/ 1.398/
4. تشكلهاي ديني با برگزاري سخنراني اخلاقي و ديني، نياز به خودشكوفايي انسان را برطرف مي‌كنند. 2 4% 9 18% 6 12% 26 52% 7 14% 3.54/ 1.151/
5. تشكل‌ها، حس خوش‌بيني و اعتماد به ديگران را افزايش مي‌دهند. 1 2% 4 8% 4 8% 22 44% 18 36% 3.98/ 1.285/
6. كمك به برقراري روابط اجتماعي پايدارتر 5 10% 3 6% 3 6% 19 38% 17 34% 3.62/ 2.404/
7. ايجاد تعلّق گروهي نسبت به تشكلهاي ديني 6 12% 8 16% 5 10% 12 24% 14 28% 3.10/ 2.949/
8. برآوردن نياز حرمت به نفس با انجام كارهاي خيرخواهانه و داوطلبانه 0 0 10 20% 6 12% 13 26% 18 36% 3.60/ 2.122/
9. افزايش احترام شخصي و حرمت به همنوع 4 8% 8 16% 4 8% 16 32% 16 32% 3.52/ 2.214/
10.تأمين نياز احترام به نفس با تشكيل گروه‌هاي داوطلبانه مذهبي 1 2% 9 18% 3 6% 17 34% 12 24% 3.12/ 3.047/
كيفيت كاركردها و خدمات
1. انگيزه‌هاي كافي براي تشويق عملكرد ديني مناسب براي فعاليت تشكل‌ها 2 4% 4 8% 12 24% 12 24% 18 36% 3.68/ 1.855/
2. اعضاي تشكل‌ها به خوبي آموزش مي‌بينند. 6 12% 3 6% 8 16% 7 14% 26 52% 3.88/ 2.026/
3. اعضاي تشكل‌ها نسبت به وظايف تخصصي خود مقداري آگاهي دارند. 0 0 7 14% 5 10% 19 38% 19 38% 4.00/ 1.061/
4. تشكل، حقيقتاً به رفاه و نيازهاي اعضا توجه مي‌كند. 1 2% 4 8% 9 18% 19 38% 13 26% 3.54/ 2.049/
5. سامانة پاسخ‌گويي به سؤالات، شبهات و ابهامات اعتقادي در تشكل‌ها فراهم است. 3 6% 6 12% 2 4% 27 54% 9 18% 3.48/ 1.969/
ارزشمند ساختن مخاطب
1. معاشرت دست‌اندركاران تشكل‌ها با مردم خوب است 3 6% 6 12% 5 10% 12 24% 22 44% 3.76/ 2.186/
2. ارزشمند ساختن مخاطب و همدلي با او براي تشكل يك اصل است. 3 6% 8 16% 4 8% 16 32% 15 30% 3.40/ 2.531/
3. در تشكل‌ها، زمان‌بندي و رعايت اختصار سخنراني مدّنظر است. 4 8% 12 24% 4 8% 15 30% 14 28% 3.40/ 2.41/
4. انواع كتاب، نرم‌افزار، پايگاه اطلاع‌رساني برجسته و معتبر اينترنتي، نشريات برتر و فعّال تخصصي با هدف ارتقاي دانش و آگاهي عموم مردم در ابعاد گوناگون زندگي حضرات معصوم در تشكلهاي ديني صورت مي‌گيرد. 2 4% 8 16% 7 14% 13 26% 18 36% 3.62/ 2.036/
5. امكانات نظرسنجي از مخاطبان مانند دفتر يادبود براي درج نظرات و پيشنهادات مردم در تشكلهاي ديني وجود دارد. 8 16% 7 14% 10 20% 14 28% 10 20% 3.16/ 2.056/
وضعيت ظاهري و امكانات
1. نظافت، بهداشت و فضا (زيبا‌شناختي) در تشكلهاي ديني وجود دارد. 2 4% 4 8% 8 16% 19 38% 11 22% 3.30/ 2.541/
2. امكانات جانبي رفاهي مطلوب در تشكلهاي ديني براي همة افراد به چشم مي‌خورد. 2 4% 3 6% 5 10% 14 28% 10 20% 2.58/ 4.085/
مكان تشكل‌ها
1. دسترسي به تشكل‌ها براي عموم وجود دارد. 4 8% 1 2% 4 8% 18 36% 15 30% 3.30/ 3.316/
2. فضا‌سازي تبليغاتي قابل مشاهده در سطح شهر و استان براي تشكلهاي مذهبي وجود دارد. 4 8% 5 10% 7 14% 11 22% 23 46% 3.88/ 1.740/
نتايج جدول (6) نشان مي‌دهد بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (5) «تشكل‌ها، حس خوش‌بيني و اعتماد به ديگران را افزايش مي‌دهند» (تنّوع كاركردها) با 80 درصد، و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (5) «امكانات نظرسنجي از مخاطبان مانند دفتر يادبود براي درج نظرات و پيشنهادات مردم در تشكلهاي ديني وجود دارد» (ارزشمند ساختن مخاطب) و سؤال (2) امكانات جانبي رفاهي مطلوب در تشكلهاي ديني براي همة افراد به چشم مي‌خورد. (وضعيت ظاهري و امكانات) با 48 درصد است. متوسط نمرة پاسخ‌ها از 3 .10 تا 4 .04 در نوسان بوده است.
جدول (7): توزيع درصد، ميانگين و واريانس پاسخ مديران تشكلهاي ديني به پرسش‌هاي اثربخشي تشكلهاي ديني
سؤال هيچ كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين واريانس
فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد
1. اعضاي تشكل‌ها، اهداف و ارزش‌هاي اسلامي را به مردم انتقال مي‌دهند. 4 8% 1 2% 5 10% 12 24% 28 56% 4.18/ 1.457/
2. تشكلهاي ديني مردم سنين گوناگون را به خود جذب مي‌كند. 1 2% 5 10% 5 10% 18 36% 21 42% 4.06/ 1.119/
3. گروه تحقيقاتي مشترك و همكاري گسترده و منسجم با نخبگان در تشكلهاي ديني وجود دارد. 5 10% 4 8% 10 20% 19 38% 12 24% 3.58/ 1.514/
4. اطلاعات دربارة عملكرد تشكل‌ها به آساني در دسترس است. 4 8% 12 24% 5 10% 16 32% 7 14% 2.84/ 2.545/
5. من به اين تشكل احساس تعلّق ديني دارم. 2 4% 8 16% 8 16% 18 36% 12 24% 3.48/ 1.806/
6. من به حضور در تشكلهاي ديني افتخار مي كنم. 2 4% 5 10% 2 4% 5 10% 36 72% 4.36/ 1.419/
7. در برنامه‌هاي نيايشي تشكل‌ها شركت مي‌كنم. 0 0 5 10% 3 6% 18 36% 23 46% 4.12/ 1.251/
8. در برنامه‌هاي غيرنيايشي تشكل‌ها شركت مي‌كنم. 0 0 3 6% 5 10% 30 60% 10 20% 3.82/ 1.171/
9. دربارة تشكلهاي مذهبي با ديگران صحبت مي‌كنم. 1 2% 2 4% 6 12% 24 48% 12 24% 3.58/ 2.167/
نتايج جدول (7) نشان مي‌دهد كه بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤالات (6) «من به حضور در تشكلهاي ديني افتخار مي‌كنم» و (7) «در برنامه‌هاي نيايشي تشكل‌ها شركت مي‌كنم» با 82 درصد، و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (4) «اطلاعات دربارة عملكرد تشكل‌ها» به آساني در دسترس است». با 46 درصد است. متوسط نمرة پاسخ‌ها از 84/2 تا 36/4 در نوسان بوده است.
جدول (8): توزيع درصد، ميانگين و واريانس پاسخ مديران تشكلهاي ديني به قسمت پرسش‌هاي محيط بيروني تشكلهاي ديني
سؤال هيچ كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين واريانس
فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني درصد
1. ارتباط دوستانه با همسايگان تشكلهاي ديني وجود دارد. 4 8% 1 2% 0 0 11 22% 34 68% 4.40/ 1.347/
2. شكايات مردمي در رابطه با تشكل‌ها بررسي مي‌شود. 4 8% 2 4% 2 4% 16 32% 26 52% 4./16 1.443/
3. آگاهي دست‌اندركاران تشكل‌ها نسبت به تغييرات محيطي 5 10% 8 16% 5 10% 24 48% 7 14% 3.34/ 1.698/
4. تحوّلات محيطي با دقت مدّنظر قرار مي‌گيرد. 3 6% 10 20% 4 8% 23 46% 5 10% 3.04/ 2.243/
5. نور، فضا و بهداشت محيطي كافي و مناسب در تشكل‌ها وجود دارد 3 6% 8 16% 9 18% 16 32% 11 22% 3.30/ 2./092
6.كمك‌هاي اجتماعي براي برگزاري تشكل‌ها صورت مي‌گيرد. 2 4% 11 22% 7 14% 15 30% 12 24% 3.30/ 2.133/
7 خطوط ارتباطي باز ميان تشكل‌ها وجود دارد. 4 8% 9 18% 9 18% 17 34% 5 10% 2.84/ 2.341/
8. تشكلهاي مذهبي با جامعه ارتباط اثربخشي دارند. 4 8% 5 10% 7 14% 14 28% 19 38% 3.72/ 1.920/
نتايج جدول (8) نشان مي‌دهد كه بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (1) ارتباط دوستانه با همسايگان تشكلهاي ديني وجود دارد با 90 درصد و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (7) خطوط ارتباطي باز ميان تشكل‌ها وجود دارد» با 44 درصد است. متوسط نمرة پاسخ‌ها از 84/2 تا 40/4 در نوسان بوده است.
براي بررسي سؤال (5) رابطة بين عوامل مديريتي، كاركردها و خدمات، اثربخشي، و محيط بيرونياز روش «ضريب همبستگي پيرسون» استفاده گرديد.
جدول (9) ضريب همبستگي بين مؤلفه‌هاي وظايف مديران، ويژگي‌هاي مديران، امام جماعت و جماعت،
مؤلّفه‌هاي كاركردها وخدمات، اثربخشي و محيط بيروني
وظايف مديران برنامه‌ريزي هدايت و رهبري سازمان دهي و هناهنگي ارتباطات نظارت و كنترل مديريت مالي، پشتيباني و تأمين منابع
ويژگي‌هاي مديران 0.383/
0.006/ 0.343/
0.015/ 0.328/
0.020/ 0.263/
0.065/ 0.234/
0.102/ 0.282/
0.047/ 0.306/
0.031/
امام جماعت 0.403/
/0.000 0.444/
0.001/ 0.337/
0.017/ 0.391/
0.005/ 0.232/
0.000/ 0.257/
0.072/ 0.306/
0.031/
جماعت 0.696/
/0.000 0.579/
0.000/ 0.626/
0.000/ 0.637/
/0.000 0.542/
0.000/ 0.613/
0.000/ 0.532/
0.000/
كاركردها و خدمات 0.715/
/0.000 0.485/
0.000/ 0.653/
0.000/ 0.564/
0.000/ 0.597/
0.000/ 0.707/
0.000/ 0.620/
0.000/
تنوع كاركردها /0.418/
0.002 0.298/
0.035/ 0.391/
0.005/ 0.278/
0.050/ 0.321/
0.027/ 0.358/
0.011/ 0.485/
0.000/
كيفيت كاركردها و خدمات 0.567/
0.000/ 0.505/
0.000/ 0.521/
0.000/ 0.395/
0.005/ 0.313/
0.027/ 0.584/
0.000/ 0.595/
0.000/
ارزشمند ساختن مخاطب /0.508
/0.000 0.372/
0.008/ 0.354/
0.012/ 0.440/
0.001/ 0.463/
0.001/ 0.564/
0.000/ 0.482/
0.000/
وضعيت ظاهري و امكانات 0.223/
/0.120 0.097/
0.501/ 0.196/
0.172/ 0.156/
0.280 0.329/
0.020 0.226/
0.115/ 0.007-/
0.964/
مكان تشكل‌ها 0.332/
0.019/ 0.201/
0.161/ 0.362/
0.010/ 0.226/
0.115/ 0.310/
0.029/ 0.230/
0.108/ 0.276/
0.000/
اثربخشي 0.645/
0.000 0.488/
0.000/ 0.592/
0.000/ 0.550/
0.000/ 0.572/
0.000/ 0.556/
0.00/ 0.548/
0.000/
محيط بيروني 0.606/
0.000/ 0.472/
0.001/ 0.508/
0.000/ 0.411/
0.000/ 0.506/
0.000/ 0.731/
0.000/ 0.468/
0.001/
نتايج حاصل از جدول (9) نشان مي‌دهد كه بين مؤلفه‌هاي وظايف مديران با ويژگي‌هاي مديران، امام جماعت، جماعت، كاركردها و خدمات، اثربخشي و محيط بيروني، غير از وضعيت ظاهري و امكانات، رابطة مثبت و معناداري وجود دارد. بيشترين ضريب همبستگي مثبت بين وظايف مديران با كاركردها وخدمات ( 715/0= r ) و كمترين ضريب همبستگي مربوط به ارتباطات با امام جماعت (232/0 = r ) و در سطح01/0 p < معنادار است. بيشترين ضريب همبستگي منفي بين مديريت مالي، پشتيباني و تأمين منابع وضعيت ظاهري و امكانات (007/0- = r ) در سطح05/0 p < معنادار نيست.
براي بررسي سؤال (6) «وجود تفاوت بين نگرش‌هاي اعضاي هيئت امنا و مديران، امام جماعت جماعت و بر‌اساس ويژگي‌هاي دموگرافيك (سن، جنس، سابقه مديريتي، تجربة كاري، مدرك تحصيلي» از تحليل واريانس يك متغيّره استفاده شده است كه با توجه به طولاني بودن جدول، تنها نتايج اين جدول ارائة مي‌شود. نتايج حاصل از اين تحليل نشان داد كه بين ميانگين نمره‌هاي كاركردها و خدمات برحسب سن، سابقه خدمت و تجربة كاري، تنّوع كاركردها بر حسب سن و مكان تشكل‌ها و محيط بيروني برحسب جنس، تفاوت وجود دارد كه در سطح 05/0 p< معنادار است: كه مديراني كه سن پايين‌تري قريب 31-40 و 41-50 داشتند، نمرة بالاتري در كاركردها و خدمات و تنّوع آنها كسب كرده‌اند. مديراني كه سابقة خدمت و تجربه كاري پايين‌تري 11-20 داشتند، نمرة بالاتري در كاركردها و خدمات كسب كرده‌اند. مديراني كه مرد بوده‌اند، نمرة بالاتري در مكان تشكل و محيط بيروني كسب كرده‌اند.
نتيجه‌گيري
نتايج اين تحقيق نشان داد كه در خصوص وظايف مديران، بيشترين درصد پاسخ‌ها در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (2) برنامه‌ريزي براي ارتقاي سطح آگاهي‌هاي ديني اعضاي تشكل‌ها و تغذية فكري - فرهنگي آنها با 84 درصد و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (5) تحليل وضعيت تشكل‌ها و تنظيم گزارش آن به رياست سازمان و معاونت امور فرهنگي و تبليغ (برنامه‌ريزي)؛ و سؤال (2) ايجاد تشكلهاي اجرايي در قالب كميته‌هاي تخصصي لازم با استفاده از ظرفيت، امكانات و نيروي انساني دستگاه‌هاي دولتي و كانون‌هاي مؤثر مردمي (ارتباطات) با 48 درصد است.
اين يافته با يافتة تحقيقي كه در كشور سنگاپور انجام شد، شامل رهبري الهام‌بخش، برنامه‌ريزي، اطلاعات، منابع انساني، فرايندها و نتيجة و تحقيق عبّاسي (1388) كه نشان داد استفاده از ظرفيت‌هاي بالقوّه مسجد بستگي زيادي به نحوة مديريت اين مجموعه دارد، همسو بوده همخواني دارد. در خصوص امام جماعت، بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (14) دربارة آنچه لازم است انجام شود، با شور و شوق صحبت مي‌كنم با 86 درصد، و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (7) به ارزش‌هاي خود، حتي وقتي كه هزينة شخصي وجود دارد، عمل مي‌كنم با 52 درصد، است. در خصوص جماعت، بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (3) تشكل‌ها احساس قدرت و اعتماد از خود نشان مي‌دهند. با 88 درصد و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (8) «بعضي تشكّل‌هاي ديني به خوبي، خواست‌هاي مردم را به مسئولان نظام انتقال مي‌دهند با 48 درصد است.
نتايج اين تحقيق با تحقيقي كه در كشور سنگاپور انجام شد، شامل جماعت‌محوري، مشاركت‌كنندگان، و مسئوليت اجتماعي و چشم‌انداز دستگاه‌ها، و تحقيق عبّاسي (1388) كه بيان كرد دين اسلام با توجه به اهميت جماعت، توجه خاصي به عبادات جمعي نموده و مسجد را به‌عنوان پايگاهي براي گردهمايي مسلمانان پيش‌بيني كرده است، همسو بوده همخواني دارد.
تحليل يافته‌هاي مربوط به سؤال دوم نشان داد كه در خصوص كاركردها و خدمات، بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (5) تشكل‌ها، حس خوش‌بيني و اعتماد به ديگران را افزايش مي‌دهند «تنّوع كاركردها» با 80 درصد و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (5) امكانات نظرسنجي از مخاطبان مانند دفتر يادبود براي درج نظرات و پيشنهادات مردم در تشكلهاي ديني وجود دارد. (ارزشمند ساختن مخاطب) سؤال (2) امكانات جانبي رفاهي مطلوب در تشكشل‌هاي ديني براي همة افراد به چشم مي‌خورد «وضعيت ظاهري و امكانات» با 48 درصداست.
اين تحقيق همسو و همخوان است با تحقيق عابدي جعفري و همكاران او (1384)، كه نشان دادند: مساجد در هر دو بعد فعاليت‌هاي نيايشي و فعاليت‌هاي غير نيايشي، امتيازاتي بيش از حد متوسط كسب كردند؛ و تحقيق احمدي (1383)، كه نقش اسلام و مساجد در فرايند توسعه و رفاه اقتصادي را بيان مي‌كند و اينكه اين نهاد ديني نقش مبارزه با پيامدهاي منفي اخلاقي در امور اقتصادي نظير ربا را با دريافت خمس و زكات و برگزاري جلسه‌هاي وعظ و خطابه در خصوص رعايت اخلاق اسلامي در معاملات اقتصادي و تشكيل صندوق‌هاي قرض‌الحسنه به عهده مي‌گيرد و در جهت توسعة اقتصادي و تأمين نيازهاي مالي و اقتصادي مردم شهرها و محله‌ها و انگيزه‌سازي براي رشد و روحية خودياري در مردم در انجام امور داوطلبانة اقتصادي در سطح محله‌اي نقش مهمي ايفا مي‌كند؛ و تحقيق اسدي (1383) كه بيان كرد: مساجد در اجراي عدالت اجتماعي و توزيع متناسب بيت‌المال، فقرزاديي و تبعيض‌زدايي نقش مهمي ايفا مي‌كنند .علاوه بر اين، مسجد در انعكاس نقطه‌نظرها و پيشنهاد‌هاي مردم شهرها و محله‌ها به مسئولان و تأثيرگذاري بر روند تصميم‌گيري و مديريت خرد كشور مي‌تواند بسيار تاثيرگذار باشد. همچنين اين تحقيق همسو و همخوان است با تحقيق مظاهري (1383) كه به نقش مسجد در انگيزه‌سازي مردم و رشد روحية خودياري و تعاون و انجام امور داوطلبانه جمعي در سطح محله‌اي در جهت توسعة اجتماعات محله‌اي پرداخته بود.
تحليل يافته‌هاي مربوط به سؤال سوم نشان داد كه در خصوص اثربخشي، بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤالات (6) «من به حضور در تشكلهاي ديني افتخار مي‌كنم» و (7) «در برنامه‌هاي نيايشي تشكل‌ها شركت مي‌كنم با 82 درصد، و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (6) اطلاعات دربارة عملكرد تشكل‌ها به آساني در دسترس است، با 46 درصد است.
اين تحقيق با تحقيق احمدي (1383)، كه مسجد را كانون فرهنگ سازي و انسان‌سازي براي ارتقاي بهره‌وري اقتصادي معرفي مي‌كند، همسو بوده همخواني دارد. تحليل يافته‌هاي مربوط به سؤال چهارم نشان داد كه در خصوص محيط بيروني، بيشترين درصد پاسخ مديران تشكلهاي ديني در سطح «زياد» و «خيلي زياد» مربوط به سؤال (1) «ارتباط دوستانه با همسايگان تشكلهاي ديني وجود دارد» با 90 درصد و كمترين درصد پاسخ‌ها مربوط به سؤال (7) «خطوط ارتباطي باز ميان تشكل‌ها وجود دارد» است. اين تحقيق با تحقيق عباسي (1388)، كه روابط امامت مسجد، محيط و نتايج و بازخورد را نشان داد، همسو بوده، و همخواني دارد. با توجه به نتايج حاصل از اين پژوهش، پيشنهادات ذيل توصيه مي‌شود:
الف. وظايف مديران: در زمينة تحليل وضعيت تشكل‌ها و تنظيم گزارش آن به رياست سازمان و معاونت امور فرهنگي و تبليغ، بيشتر تلاش شود و تشكلهاي اجرايي در قالب كميته‌هاي تخصصي لازم با استفاده از ظرفيت، امكانات و نيروي انساني دستگاه‌هاي دولتي و كانون‌هاي مؤثر مردمي ايجاد شود.
ب. امام جماعت: اعضاي تشكل‌ها به ارزش‌هاي خود، حتي وقتي هزينة شخصي وجود دارد، عمل كنند.
ج. جماعت: تشكّل‌هاي ديني به خوبي، خواسته‌هاي مردم را به مسئولان نظام انتقال دهند.
د. كاركردها و خدمات: امكانات نظرسنجي از مخاطبان مانند دفتر يادبود براي درج نظرات و پيشنهادات مردم در تشكلهاي ديني فراهم گردد و امكانات جانبي رفاهي مطلوب در تشكلهاي ديني براي همة افراد وجود داشته باشد.
ه . اثربخشي: اطلاعات دربارة عملكرد تشكل‌ها به آساني در دسترس باشد.
و. محيط بيروني: خطوط ارتباطي باز ميان تشكل‌ها برقرار گردد.
- آقا پيروز، علي، 1384، مديريت در اسلام، تهران، سمت.
- اتكينسون، ريتال و همكاران، 1371، زمينه روانشناسي، چ ششم، تهران، رشد.
- احمدي، علي‌محمد،1383، «نقش مسجد در اقتصاد محله‌اي»، تهران، مركزمطالعات و تحقيقات امور اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران
- اسدي، سعيد،1383، «نقش مسجد در مديريت توسعة محلي»، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات امور اجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران.
- باقي، عمادالدين و ديگران،1381، «پرستشگاه در عهد سنت و تجدد»، مجموعه مقالات، تهران، سرايي، ص 146ـ147.
- تولايي، روح الله،1387، «ارائة الگويي جامع براي شناخت مديريت اسلامي»، همايش ملي روش‌شناسي تحقيق در رهبري و مديريت اسلامي، تهران، دانشگاه تهران.
- رضائيان، علي،1387، مباني سازمان و مديريت، تهران، سمت.
- نهج البلاغه،1374، ترجمة سيد‌علي‌نقي فيض‌الاسلام. ج 1-6، بي جا، بي نام.
- عابدي جعفري، حسن و همكاران،1384. «طراحي مدل مطلوب كاركرد و مديريت مساجد به‌عنوان يك سازمان داوطلبانه مذهبي» مجله علوم انساني(مصباح)، ش 60، ص73-127.
- عباسي، رسول، 1388، «تدوين الگوي مديريت اثربخش نهادهاي ديني، مطالعه موردي، مسجد»،سخنراني مديريت اسلامي، ش2.
- علاءالدين، علي‌بن حسام (متقي هندي)، 1409، كنزالعمال في سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مؤسسة الرساله.
- فلسفي، محمد‌تقي،1387، جوان از نظر عقل و احساسات، ج1، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
- مازلو، ابراهام، 1365، انگيزش و شخصيت، (ترجمه احمد رضواني)، مشهد، آستان قدس رضوي.
- مجلسي، محمد‌باقر، 1403ق، بحار‌الانوار، چ سوم،، بيروت، داراحياء التراث العربي - مؤسسة الوفا.
- مصباح شهرستاني، ابراهيم ،1390، «مفهوم مباني و اصول مديريت اسلامي». http://dingostar.com
- مطهري، مرتضي،1367، أسيري در سيرة نبوي، چ پنجم، تهران، صدرا.
- مظاهري، مسعود، 1383، «نقش مسجد در سازمان و اجتماع محله‌اي»، تهران، مركزمطالعات و تحقيقات اموراجتماعي و فرهنگي شهرداري تهران.
- Bhattathiri,M.P,2012, "Spirituality and Management. Retired Chief Technical" , Examiner to
- The Govt of Kerala, Retrieved from:http://urban.org urban institute research of record.
- Bouma, Gary,D.,& Singleton,Andrew,2006, Comparative Study of the Successful
- Management of Religious Diversity: Melbourne and Hong Kong, Monash
- University,International Sociology:SAGE Journal Online .
- Elson, Raymond.J.O.,Callaghan,Susanne .,& Walker,John.P,2007,"Corporate governance in
- religious organizations: A study of current practices in the local church". Academy of
- Accounting and Financial Studies Journal . Retrieved from :http://AllBusiness.com
- Zarda,Melissa,.Soumelidis,Nick,. Demers,Carla,. Dhandapan, Suresh., Washington, Tara,
- C.,&Halliwell,Jamie,(2010(, "Managing Conflict in Religious Organizations", International
- Institute Training Mediation, Retrieved from :http:// mediationworks.com
