اسلام و پژوهش‌های مدیریتی

 
مقدمه 
یکی از موضوعات مطرح در مديريت رفتار سازمانی، سامان بخشیدن به «کار» کارکنان در سازمان است؛ به این معنا که کارکنان بايد چه خصوصیاتی را در کارسازمانی در نظر داشته باشند، تا بتوانند اهداف سازمان را مطابق فرهنگ مورد قبول، تحقق ببخشند. کار جوهرة انسانی است و بستر مناسبی برای رشد شخصیت فرد و بروز مهارت‌های افراد است. انسان‌ها با کار، علاوه بر رشد خود، به بهبود وضعیت جامعه نیز خدمت می‌کنند. آموزه‌های اسلامی، برای بهبود کار در سازمان، شیوة ارزشمندی ارائه کرده است که در این مطالعه به آن پرداخته می‌شود.
مسلمانان، از آموزه‌های اسلامی آموخته‌اند که کار و تلاش، امری مقدس و ارزشمند است. کار و تلاش، یکی از ارزشمندترین رفتارهای انسانی است و شواهدی فراوانی در منابع دینی، در این زمینه وجود دارد. اهمیت کار و تلاش هم در قرآن کریم و هم در روایات معصومین آمده است. چنانکه نبی گرامی اسلام و ائمه معصومین خود به کار و تلاش اهتمام داشتند. بوسیدن دست کارگر، به‌وسیله نبی گرامی اسلام نمونه‌ای از اهمیت دادن به کار و تلاش در فرهنگ اسلامی است.
اهمیت موضوع از این جهت است که برای شکل‌گیری سازمان‌های متناسب با جامعه اسلامی، لازم است که زندگی کاری در سازمان با نگاه دینی، شناخته شده و به کار گرفته شود؛ زیرا نمی‌توان مدعی ساخت سازمان‌های اسلامی بود، ولی کارکنان ندانند شیوة اسلامی در کار چیست؟ یا نتوانند شیوة اسلامی کار را به کار گیرند. هنگامی که کارکنان با زندگی کار اسلامی متناسب با کار آشنا نباشند، نباید انتظار داشت که سازمان، اسلامی شود. چنانکه هنگامی که کارکنان شیوة کاری اسلامی آموخته شده را در فعالیت‌های سازمانی به کار نگیرند، نمی‌توان انتظار داشت که برآیند سازمان، اسلامی باشد. این مهم، نیازمند توجه محققان اسلامی نیز هست که زوایا و ابعاد زندگی کار اسلامی را شناسایی کرده و در معرض مشتاقان سازمان‌های اسلامی قرار دهند.
بنابراین، می‌توان گفت که مسئلة اساسی این پژوهش این است از منظر اسلام، مؤلفه‌های اساسی زندگی کاری در سازمان‌ها چیست؟ به عبارت دیگر، اگر سازمان‌های اسلامی بخواهند شیوة پذیرفته شده‌ای کار کارکنان را طراحی کنند، نیازمند توجه به چه مؤلفه‌های اساسی هستند و آنها را چگونه باید در سازمان نهادینه سازند؟ در این پژوهش، تلاش می‌شود به اجمال به این مسئله پرداخته شود. در این مطالعه، به شکل کوتاه به برخی از این نکات توجه می‌شود تا زمینة شناختی بهبود فضای کار و تلاش برای سازمان‌های اسلامی فراهم گردد.
چیستی کار سازمانی
«کار» در لغت به معنای فعل و کردار انسان آمده است. در اصطلاح، آنچه از شخص صادر گردد و آنچه شخص خود را مشغول سازد، «کار» نامیده می‌شود. الفاظ مترادف آن نیز عمل، فعل، و شغل است (دهخدا، 1373 ج40، ص107). در تعریف اصطلاحی آن نیز می‌توان گفت: مجموعه عملیاتی که انسان می‌تواند با بهره‌گیری از مغز و به کارگیری اعضاء و جوارح خود انجام داده، تا تولیدی را انجام دهد یا خدمتی را ارائه کند، «کار» نامیده می‌شود. در کتب لغت، واژه «کسب» به معنای تلاش و کوشش است و در مقابل آن «الکساله»؛ یعنی تنبلی و بیکاری قرار دارد (قمری، 1381، ص235). بنابراین، کسب عبارت است از: آنچه که از فعل، قول، عمل و نشان دادن توان و نیرو، آشکار می‎شود و فعل هم عبارت است از: بدست آوردن، نفع و دفع نمودن ضرر و زیان (راغب اصفهانی، 1373، ص648). موضوعي که در اينجا بايد مورد توجه قرار گيرد، بررسي تأثيرات کار بر ابعاد شخصي و اجتماعي است.
کار امروزه عمدتاً، به صورت جمعی صورت می‌گیرد؛ یعنی اغلب کارها در جامعه، در سازمان‌های کوچک و بزرگ، به‌وسیلة تعدادی از انسان‌ها و مشارکت جمعی صورت می‌گیرد. چنانکه از خصوصیات کار امروزه، استفاده از ابزارها و تجهیزات، برای انجام کار است. بازدادة کار به صورت تولید و خدمت ارائه می‌شود و نیازمند به کارگیری فناوری و تجهیزات است که تجهیزات ممکن است ساده یا پیچیده باشد.
رشد جوامع و شکل‌گیری تمدن‌ها، مرهون کار و تلاش، افراد است. انسان‌ها با کارکردن، می‌توانند زندگی خود و جامعه را متحول سازند. کار در حوزه‌های مختلف تولیدی، خدماتی و یا تلفیقی از این دو و به صورت شخصی، یا سازمانی صورت می‌گیرد. چنانکه کار نیز گاهی برای جامعه و فرد آثار ارزشمند و مفیدی دارد و گاهی آثار زیان‌بار و مخربی در پی دارد. از این‌رو، مناسب است در سازمان‌ها به ویژگی‌های هر نوع کاری در سازمان توجه شود تا بستر مناسبی برای رفتارهای سودمند در سازمان شناسایی گردد. حس وقار و بزرگی، و ارزشمند بودن هر فرد، به شناسایی دیگران از کارش بستگی دارد (رضائیان، 1384، ص24). اساساً کار جهت افراد را در زندگی مشخص می‌کند و زندگی را هدفمند می‌سازد. علائق آنها را شکل می‌دهد و افراد با کار کردن، به تمامیت خود دست می‌یابند و لذت می‌برند. بررسی این موضوع از دیدگاه اسلام، می‌تواند مسیر مطالعه رفتار سازمانی را بهبود بخشیده، زمینة مناسبی برای ساخت سازمان‌های اسلامی فراهم آورد.
شکل‌گیری زندگی دنیوی سالم و ارزشمند، مورد تأکید اسلام است. چنین زندگی‌ای با کار و تلاش انسان‌ها صورت می‌گیرد. ازاین‌رو، نبی گرامی اسلام فرمودند: از ما نیست کسی که به خاطر آخرتش، دنیایش را رها سازد (مجلسی، 1412ق، ج78، ص321). در آموزه‌های اسلامی، زندگی مسلمان، با کسب روزی حلال، به سرانجام می‌رسد و ارزشمند می‌شود. چنانکه پیامبر اکرم فرمودند: عبادت هفتاد جزء دارد، مهم‌ترین جزء آن، تلاش برای کسب روزی حلال است (کليني، 1416ق، ج5، ص78). ازاین‌رو، در توصیه‌های اسلامی به جنبة فقهی و شرعی کار توجه شده و برای کسب روزی حلال، مسلمانان تشویق به کار و تلاش شده‌اند، به‌گونه‌ای که امام رضا فرمودند: «کسی که برای فراهم آوردن هزینة زندگی خانواده‌اش می‌کوشد، همانند مجاهد در راه خداست» (مجلسی، 1412ق، ج103، ص9). بر این اساس، تنبلی بسیار مذمت شده است. امام صادق فرمودند: «منفورترین مردم نزد خدا کسی است که شب خواب و روز بیکار باشد» (همان، ج84، ص158).
هر چند کار برای یک انسان مهم است، اما انجام کار به درستی و خوبی، نشان‌دهندة ارزشمندی انسان است. نبی گرامی اسلام فرمودند: «ارزش هر انسان به آن است که آنچه را انجام می‌دهد، به خوبی و درستی انجام دهد» (مجلسی، 1412ق، ج1، ص165). چنانکه از دیدگاه دینی، کار کردن لازمة زندگی بشر دانسته شده و حتی خواسته شده که افراد هر چند اندک، ولی حتماً به کاری مشغول باشند. امام صادق فرمودند: «اندکی کار کنید، تا بسیار متنعّم شوید» (ورام، 1376، ج2، ص183)؛ زیرا کار موجب رشد و بقاء انسان، تقویت عزّت نفس، کسب رضایت، ایجاد خودشکوفایی و قدرتمند شدن جامعه اسلامی خواهد شد. چنانکه تقویت نفس و تزکیه اخلاقی را به‌دنبال دارد.
در منابع دینی، توصیه‌های فراوانی براي پرهیز از کسالت و تنبلی، مشاهده می‌شود. به عبارت دیگر، همان‌گونه کار و تلاش ارزشمند است، در برابر تنبلی و کسالت در امور دنیوی نیز مورد مذمت و نکوهش قرار گرفته است. امام باقر فرمودند: «من بدم می‌آید از مردی که در امور دنیوی خود تنبل و کسل باشد؛ کسی که در امور دنیوی‌اش تنبل باشد و سستی ورزد، در امور مرتبط به آخرتش بیش‌تر تنبلی و کسالت خواهد داشت» (معزی ملایری، 1371، ج17، ص55). کار و یا تنبلی در دنیا، تأثیر مستقیمی در منزلت آخرت دارد. امام باقر فرمود: «تنبلی برای دین و دنیا زیانبار است» (ابن‌ابي‌شعبه حراني، 1384ق، ص300). امام باقر در نکوهش انسان بی‌کار و تنبل فرمودند: «بپرهیزید از کاهلی و افسردگی؛ زیرا این دو کلید تمام بدی‌هاست. آدم تنبل حق خود را نمی‌تواند به دست آورد و آدم افسرده، نمی‌تواند در کار حق بردباری ورزد» (همان، ص37). بیکاری انسان را در معرض فساد و تباهی قرار خواهد داد. امیرالمؤمنین فرمودند: «اگر کار، سخت و توان‌فرساست، بی‌کاری دائمی هم فسادآور است» (مفید، 1413ق، ج1، ص298). به‌هرحال، مشاهده می‌شود که موضوع کار و تلاش از منظر دینی، در ابعاد اخلاقی، فقهی، و آداب بسیار ارزشمند است.
پیشینه پژوهش
براي شناسایی پیشینه این تحقیق، ابتدا با بررسی کتب منتشر شده، بر اساس سامانه کتابخانه ملی در طی سه دهه اخیر، کتب مرتبط مورد بررسی قرار گرفت. در این بررسی، کلیدواژه‌های اصلی تحقیق و واژگان مترادف عبارت بودند از: سبک کار سازمانی، فقه سازمانی، اخلاق کار، و آداب کار. همچنین با جستجوی گسترده در پورتال جامع علوم انسانی، علم‌نت و نورمگز، تلاش شد تا مقالات مرتبط با موضوع شناسایی شوند. در مقالات و کتب مورد شناسایی، مشخص شد که برخی منابع در حوزة اخلاق مدیریت و یا اخلاق سازمان، فقه مدیریت و یا فقه سازمان وجود دارد که به مهم‌ترین آنها، که به موضوع تحقیق نزدیک بود، اشاره می‌شود. اما در خصوص آداب کار یا آداب سازمانی، پژوهش قابل اعتمادی شناسایی نشد. اما نکته مهم در پژوهش‌های یافت شده، این بود که اولاً، موضوع تحقیق را با ساختار زندگی کاری مورد توجه قرار نداده بودند. ثانیاً، سه موضوع فقه، اخلاق، و آداب کار را در یک سیستم یکپارچه مورد توجه قرار نداده بودند. ثالثاً، همة تحقیقات شناسایی شده به‌منزلة پیشینه عام برای موضوع این مقاله بودند؛ نه پیشینه خاص. رابعاً، همانگونه که بیان شده موضوع آداب کار مورد توجه مطالعات گذشته نبوده است.
برخی پژوهش‌های شناسایی شده در اینجا، مرور می‌شود. نیکنام‌جو و همکاران (1396)، در مقالة «تحلیل تأثیر اخلاق کار اسلامی و ادراک از عدالت سازمانی بر رفتار شهروندی»، بر این باورند که اخلاق کار، به معنای هنجاری فرهنگی است که به اجرای کار مناسب و خوب در جامعه، ارزش معنوی مثبت می‌دهد. در این تحقیق، نشان داده‌اند که اخلاق اسلامی بر رضایت شغلی تأثیر مثبت دارد. چنانکه اخلاق اسلامی، بر رفتار شهروندی نیز تأثیر مثبت دارد و موجب بهبود فضای کار می‌شود. نیکنان‌جو و همکاران، به این نتیجه رسیدند هنگامی که اخلاق کاری در سازمان، بر پایة اصول اسلامی نهادینه شده باشد، کارکنان آن سازمان نسبت به شغل، سرپرست و همکاران خود رضايت بیشتری دارند. سرمدی (1395)، در مقاله «ارائه مدل علّی اخلاق کار اسلامی و تعهد سازمانی با نقش واسطه‌ای عدالت سازمانی و ارزش‌های شغلی»، بیان کرده است که بسیاری از رفتارها و اقدام‌های مدیران و کارکنان، متأثر از ارزش‌های اخلاقی بوده است؛ بدان معنا که رفتار افراد در محیط‌های کاری، ریشه در اخلاق آنها دارد. اخلاق غنی اسلامی، می‌تواند معضلات بزرگ سازمان‌ها را مرتفع سازد. در این تحقیق، نشان داده شده هنگامی که کارکنان نگرش اخلاقی به کار داشته باشند، انگیزة بیشتری برای کار داشته و تمایل به ماندن در سازمان دارند. سرمدی بر این موضوع تأکید دارد که بسیاری از ناملایمات سازمان‌ها، مربوط به نداشتن التزام اخلاقی کارگزاران است. از این‌رو، سازمان‌ها خود را ملزم به داشتن اصول اخلاقی دانسته‌اند. این پژوهش، در پی تبیین این امر است که التزام به اخلاق به‌طورکلی و اخلاق اسلامی به گونه ویژه، در راستای موفقیت، بهبود و کارآمدی امور سازمان است. مشایخی‌پور (1390)، در مقالة «مبانی اخلاق کار از دیدگاه امام علی» در تعریف کار می‌گوید: آن دسته از فعالیت‌های را شامل می‌شود که با هدف کسب درآمد و رفع نیازهای فردی و اجتماعی انجام می‌شود (مشایخی‌پور، 1390، ص37-65). در این تحقیق تلاش شده که با استفاده از فرمایشات امیرالمؤمنین علي به تبیین علل گرایش به کار به صورت اخلاق پرداخته شود و بر این موضوع تأکید دارد که اگر کار، مرزها و حدود ارزش‌های انسانی و الهی را محترم بشمارد، نه تنها مباح، بلکه لازم و نوعی عبادت است. قاسم‌زاده علیشاهی و همکاران (1395)، در بررسی پیشایندها و پیامدهای اخلاق کار اسلامی می‌گویند: زیربنای همة ارزش‌ها در سازمان، ارزش‌های اخلاقی است؛ رفتارهای اخلاقی فردی، گروهی یا سازمانی، تحت تأثیر ارزش‌های اعتقادی، نگرش‌های فلسفی و باورهای بنیادین انسانی است که زمینه‌ساز سلامت اداری و از بین برنده فساد اداری است (قاسم‌زاده و همکاران، 1395، ص443-460). قاسم‌زاده علیشاهی و همکاران، بر این باورند که در اسلام، کار به عنوان منبع استقلال و ابزاری برای تسریع رشد شخصی، احترام فردی، رضایت و تحقق شخصی در نظر گرفته شده است. دانش‌کیا (1397)، در مقاله‌ای با عنوان «انجام کار صحیح در سبک زندگی اسلامی»، به این نتیجه دست‌یافته است که آگاهی از دو دسته اقدامات، که باید قبل و حین عمل به آنها دست زد، ضرورت دارد. ارائة الگوی مفهومی فرآیند اقدامات، به ترتیب زمانی برای تحقق عمل و بازبینه‌ای ساده برای ارزیابی تحقق اقدامات حین عمل و بعد از آن، از دیگر یافته‌های این پژوهش است. در این تحقیق، بیان شده که رویکرد فرآیندی به روایات این امکان را فراهم می‌آورد که عمل صحیح، به شکل یک کل مرکت و نه امور پراکنده غیرمرتبط مورد ملاحظه قرار گیرد (دانش‌کیا، 1397). امیری (1392)، در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «اخلاق حرفه‌ای از منظر امام علی»، به شناسایی نکات اخلاقی امیرالمؤمنین در نهج‌البلاغه پرداخته است. محقق ابتدا با تبیین مفهوم «اخلاق حرفه‌ای»، به شناسایی کلیدواژه‌های مرتبط با موضوع پرداخته است.
قوامی (1392) در کتاب دو جلدی با عنوان فقه الاداره، تلاش کرده است که موضوعات مدیریتی را با نگاه فقهی مورد بررسی قرار دهد. مؤلف در جلد اول تلاش دارد به روش‌شناسی «فقه الاداره» بپردازد و برخی از مسائل فقه سازمانی را بازکاوي فقهی نمايد. در جلد دوم، به موضوع فقه الانتخاب، که در دانش مدیریت بخشی از موضوعات مرتبط با مدیریت منابع انسانی است، مورد توجه قرار گرفته است. قوامی و قزی (1396)، در «درآمدی بر فلسفه فقه الاداره» به بررسی بایدها و نبایدهای شرعی رفتارهای سازمانی پرداخته‌اند (قوامی و قزی، 1396، ص91-109). آنان فقه الاداره را شعبه‌ای از فقه می‌دانند که متکفل مسائل مدیریتی و سازمانی است. فقه می‌تواند در محورهای مختلف، به مسائل مدیریتی و سازمانی برای بهبود کار در سازمان کمک کند. منطقی و همکاران (1398) در فهم رفتار سازمانی مبتنی بر فقه، این نکته به اثبات رسیده است که فقه به رفتار سازمانی انسان، نگاه توحیدی دارد و سعی می‌کند که قوانین الهی را در عرصة کار وارد کند تا انسان بتواند کار خود را مطابق با نظر خداوند انجام دهد (منطقی و همکاران، 1398، ص299-316).
روش تحقیق
این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت، کیفی است که با رویکرد تحلیل توصیفی، به دنبال حل مسئلة پژوهش است. بررسی ماهیت موضوع، به کارگیری از نوع تحقیقات کاربردی وابسته است و نیاز به مطالعه گسترده در موضوع دارد. شیوة گردآوری اطلاعات، بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای اسناد انجام شده است. این مطالعه، بر اساس بررسی متون و تحلیل‌های عقلی صورت می‌گیرد. در ابتداء با مفاهیم کلیدی موردشناسایی قرار گرفت. این کلمات عبارت بودند از: سبک کار سازمانی، فقه سازمانی، اخلاق کار، و آداب کار. اما به منظور تعمیق بحث، این کلمات کلیدی به شکل‌های دیگر نیز استخراج شد؛ مانند شیوة کار سازمانی، فقه الاداره، فقه اداری، احکام اداری، کار اسلامی، ادب در کار و ... . سپس، این واژه‌ها در منابع معتبر نرم‌افزاهای اسلامی مورد بازکاوي قرار گرفت. در بررسی کلیدواژه‌ها، به گسترش دامنة مفهومی آنها نیز توجه شد. نرم‌افزار جامع تفاسیر نور، نرم‌افزار جامع احادیث نور، نرم‌افزار منهج النور، عمده‌ترین منابعی بودند که در این بررسی مورد توجه قرار داشت. کتب اندیشمندان اسلامی و مقالات مرتبط، که در بخش پیشینه به آنها اشاره شد، مد نظر این پژوهش بود. پس از دسته‌بندی داده‌ها، در سه موضوع فقه کار، اخلاق کار، و آداب کار، تلاش شد که با روش توصیفی ـ تحلیلی، داده‌های جمع‌آوری شده تحلیل گردد. فرآیند به کار گرفته شده در این تحلیل، از پنج مرحله تشکیل شده است. در مرحله اول، پرسش پژوهش طرح گردید. پرسش اساسی این بود که اگر سازمان‌های اسلامی بخواهند شیوة پذیرفته شده‌ای براي کار کارکنان طراحی کنند، نیازمند توجه به چه مؤلفه‌های اساسی هستند؟ برای شناسایی پاسخ اولیه، مرحله دوم تحقیق انجام شد که عبارت بود از: مرور مبانی نظری موضوع در دانش مدیریت. به عبارت دیگر، درصدد برآمدیم که پاسخ به سؤال تحقیق را در پژوهش‌های پیشین جستجو کنیم. بررسی منابع دینی و یافته‌های اندیشمندان اسلامی در این حوزه، می‌تواند مفید باشد. در مرحله سوم، پس از گسترش معنایی و مفهومی مؤلفه‌های اصلی پرسش تحقیق، پاسخ مناسب را از منابع دینی مورد توجه قرار دادیم. در این مرحله، در بررسی آیات قرآن، به برداشت‌های مفسران مراجعه شد و در فهم روایات معصومین به سند روایت و درایة‌الحدیث توجه کافی می‌شد. در مجموع، با استفاده از شیوه‌های متداول استفاده از منابع دینی، برداشت‌های معتبر و متقن مد نظر قرار داشت. مرحله چهارم تحقیق، ایده‌پردازی اولیه بود؛ به عبارت دیگر، پاسخ سؤال پژوهش ارائه شد. پاسخ اولیه، که به منزله مدل مفهومی اولیه تحقیق بود، مورد مشورت با برخی از استادان و پژوهشگران حوزه، که از دانش مدیریت نیز برخوردار بودند، قرار گرفت و با گذشت زمان و تحقیق گسترده‌تر، تعدیلاتی در مدل تحقیق صورت گرفت. در اینجا، مرحله پنجم تحقیق رقم خورد. در این مرحله، اصلاح مدل با توجه به فضای سازمان و کسب و کار، مد نظر قرار داشت و در نهایت، مدل نهایی تحقیق مطابق نمودار ذیل ارائه گردید.
مدل مفهومی مطالعه شیوة کار در سازمان‌ها از منظر اسلامی

الف) فقه کار
در فرهنگ اسلامي، انجام «کار» داراي حکم تکلیفی است (قلي‌زاده، 1391، ص195). به عبارت دیگر، انجام بخشی از فعالیت‌های فردی، واجب شناخته شده و انجام برخی دیگر، حرام دانسته شده است. بنابراین، افراد مجاز نيستند که براي کسب درآمد، به هر نوع کاری (اعم از توليدی يا خدماتی)، دست بزنند. فقهاي اسلامي، تحت عنوان «مکاسب محرمه»، مصادیق و خصوصیات کارهای حرام را مشخص کرده‌اند. حلال و حرام بودن، شامل هرگونه کار و فعالیت، اعم از کار جسمي، مانند سرقت، و ساخت مشروبات الکلی می‌شود. چنانکه شامل کارهای ذهني نیز می‌شود. مانند هنگامی که فرد برای انجام کار حرام مشورت می‌دهد، یا مدیران تصمیم‌گیری‌هايی انجام می‌دهند که منجر به شکل‌گیری کارهایی می‌شود که خلاف فرمان الهی است و یا در جهت مصالح بشري نيست. این گونه کارها حرام قلمداد شده است. در مطالعات رفتار سازمانی، شناخت کارهای حرام برای مدیران و کارکنان سازمان، بسیار مفید خواهد بود.
به طورکلی، باید به این نکته توجه داشت که کارهای نهی شده در اسلام، کارهایی است که اغلب منجر به ظلم و ستم به خود و دیگران، تضییع حقوق الهی، تضییع حق دیگران، نادیده گرفتن مصالح جامعه، از بین رفتن توان اقتصادی و عوامل اقتدار جامعة اسلامی می‌شود. خداوند متعال دستاورد کارهای حرام را ناشایست دانسته، برای آن مجازات سنگینی در دنیا و آخرت در نظر گرفته است. نبی گرامی اسلام می فرمایند: «هر کس مالی را از غیر راه‌حلال به دست آورد، بازگشتش به سوی آتش خواهد بود (حر عاملی، 1409ق، ج16، ص53). انجام کار حرام، می‌تواند به شکل‌های مختلفی مانند دزدی، رباخواری، گران‌فروشی، کم‌فروشی، و کم‌کاری، بروز کند. در فرهنگ اسلامی، برای کارهای حرام، تنبیه‌ها و مجازات دنیوی و اخروی پیش‌بینی شده است. بیان مجازات برای کار‌های حرام، در منابع دینی، براي کاهش انگیزه انجامِ کارهای حرام و ترک آن کارها است. چنانکه امام باقر فرمودند: هر گاه شخصی مالی را از راه حرام بدست آورد، حج او قبول نمی‌شود، عمره او مورد قبول نیست، صله رحم که یک عبادت است، از این شخص مورد پذیرش واقع نمی‌شود، به‌گونه‌اي که نسل و فرزندان انسان را فاسد می‌کند و زندگی فرد بدون برکت شده و به فساد و تباهی کشانده می‌شود (همان، ج12، ص61). این گونه‌ هشدارها، براي پرهیز انسان از کارهای حرام است. چنانکه مشوق انجام کارهای مجاز و حلال می‌باشد.
مدیران سازمان‌ها، با توجه به مفاهیم فقهی کار در سازمان، مناسب است که در اقدامات مدیریتی خود و در تعامل با کارکنان، دقت بیشتری به کار گیرند؛ به گونه‌ای که بسترِ ارتکاب کار حرام را برای خود و کارکنان فراهم نسازند. چنانکه کارکنان نیز با شناخت احکام فقهی مربوط به کارِ سازمانی، می‌توانند بستر مناسبی برای رشد روحی و اخلاقی خود فراهم کرده، در پرتوی آن، از رزق و روزی حلال در سازمان بهره‌مند شوند. در چنین شرایطی، رفتار سازمانی در سازمان بروز خواهد کرد.
عمل به احکام تکلیفی در محیط سازمانی، به‌وسیلة اشخاص (مدیران و کارکنان) صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر، کارکنان مسلمان، خود را نسبت به رفتار و اعمالی که انجام می‌دهند، در پیشگاه خداوند پاسخ‌گو می‌دانند. از این‌رو، باید نسبت به کارهای واجب و حرام، آگاهی لازم را داشته باشند. البته سازمان‌های اسلامی نیز در قوانین و ساختارهای خود، زمینه‌های لازم را برای پرهیز از ارتکاب کارهای حرام و انجام کارهای حلال فراهم کرده‌اند. در قوانین مربوط به کار در سازمان‌های دولتی و غیر دولتی، برخی مصادیق و نمونه‌های کارهای خلاف شرع (حرام) بیان شده است. این مصادیق و نمونه‌ها، تلاش دارند که زمینة اجرایی مقابله با کارهای حرام را در سازمان فراهم آورند. به عنوان نمونه، در قانون کار جمهوری اسلامی ایران، صحت قرارداد کار وابسته به رعایت چند شرط دانسته شده است. یکی از شرایط، «مشروعيت مورد قرارداد» است (قانون کار جمهوری اسلامی ایران، ماده 9). «مشروعیت کار» هم از نظر «مورد» و هم از نظر «جهت»، مورد نظر قانون‌گذار بوده است؛ «مشروعیت مورد»؛ یعنی مشروعیت نوع موضوع کار؛ به‌بیان‌دیگر، کار حرام و خلاف قانون، فاقد مشروعیت «مورد» است. چنانکه از کارکنان خواسته شود که مواد غذایی فاسدی را درون کنسرو، به عنوان غذای قابل مصرف بسته‌بندی کنند. این کار از نظر «مورد» نامشروع است. «مشروعیت جهت»؛ یعنی مشروعیت هدف موضوع کار. به‌عبارت دیگر، کاری که منجر به هدف حرام یا خلاف قانون می‌شود، فاقد مشروعیت است. مانند راننده‌ای که با آگاهی، به حمل مواد مخدر اقدام می‌کند. رانندگی از نظر «مورد» مشروع است، اما راننده‌ای که اجیر شده تا مواد مخدر را جابجا کند، مرتکب کار حرام شده است. همچنین، در قانون مدیریت خدمات کشوری نسبت به انجام کارهای خلاف شرع (حرام)، تذکر داده شده است (قانون مدیریت خدمات کشوری، ماده 91). به عنوان نمونه، در موضوع «اخذ رشوه»، قانون‌گذار به تفصیل به مجازات فرد خاطی و مدیر مربوط پرداخته است. این موارد، تلاش دارند که زمینة کارهای مطابق با موازین شرعی را در سازمان فراهم آورند و کارکنان را از ارتکاب کارهای خلاف شرع بازدارند.
بنابراین، در رفتار سازمانی، انجام کارهایی که از نظر فقه اسلامی مورد تأیید است و پرهیز از کارهای حرام مورد تأکید است. چنانکه این تأکید، به معنای توجه به حلال بودن درآمد، نفی فریب دیگران، انجام کار مطابق با مصالح جامعه، یک امر ضروری است نیازمند توجه جدي مدیران و کارکنان سازمان می‌باشد. انجام کارهای سازمانی مطابق با فقه اسلامی، موجب مي‌شود که کارکنان با پرهیز از کارهای حرام، به معنای واقعی به کسب درآمد حلال بپردازند. بنابراين، فقه کار، در سازمان فقهي است كه متكفل تبيين احكام شرع در مسائل مربوط به فعالیت کارکنان در سازمان‌ها بوده و از طريق پاسخ‍گويي به سؤالات مديريتي، به شكل استنباطی، قابل جمع‌آوری است. در دسته‌بندي اين مسائل، مي‌توان به موضوعات مختلفی در قلمرو کار سازمانی از منظر فقهی رسيد. مانند رابطه سازمان‌ها با حكومت (نظام ولايي)، شخصيت حقوقي سازمان از منظر فقه، احكام فقهي استخدام كاركنان، مسائل فقهي احراز شغل، اشتغال زنان، ساعت کار در سازمان، و ... . اما در اين مقاله، به دلیل محدودیت، تنها به موضوع ساعت کار در سازمان می‌پردازیم و علاقه‌مندان را به مطالعة گسترده در این زمینه فرا می‌خوانیم.
یکی از نمودهای رفتار کارکنان در سازمان‌ها، حضور در ساعات کاری است. مدیران و کارکنان، حسب قانون، موظفند زمان مشخصی در سازمان يابند و به انجام وظایف محوله بپردازند. البته در سازمان‌های مجازی و دورکاری، حضور کارکنان به انجام کار، در شرایط خاص، تعریف می‌گردد. حضور یافتن کارکنان در سازمان، ممکن است به دلیل انجام کار در بخش تولید، ارائة خدمات، نظارت و سرپرستی، نگهبانی و حراست، مشورت، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی، و دلایل مشابه اینها باشد.
با پیشرفت فنآوری‌های نوین، مفهوم حضور نیز باز تعریف شده است. به عبارت دیگر، حضور به صورت مجازی و فعال بودن در سامانه‌های دیجیتالی سازمان نیز نتایج حضور فیزیکی را به‌دنبال داشته و «حضور یافتن در سازمان» قلمداد می‌شود. به هر حال، منظور از «حضور کارکنان در سازمان»، انجام فعالیت (فکری یا فیزیکی) و صَرف وقت، براي پیشبرد امور سازمان و کسب اهداف سازمان است. در این خصوص، موضوعات مختلفی در فقه سازمانی قابل طرح و بررسی است. این موضوعات بسیار کاربردی است.
کارکنان در سازمان‌ها با فعالیت و حضور خود، امرار معاش کرده و درآمد کسب می‌کنند. بخش مهمی از حقوق یا دستمزدی که دریافت می‌کنند، در ازای زمانی است که برای سازمان گذاشته‌اند. ازاین‌رو، باید مراقبت کنند که این زمان اختصاص یافته به سازمان، صَرف کارهای دیگر نشود. کارکنانی که در سازمان وظیفة پاسخ‌گویی به ارباب‌رجوع را دارند، یا وظیفه آنان تولید است، نمی‌توانند در وقت کار، به بهانه‌های غیرقانونی و غیراخلاقی، به استراحت پرداخته یا به امورات شخصی بپردازند. در این صورت، بخشی از حقوق یا دستمزد دریافتی آنان، حلال نبوده و به همان میزان، به سازمان مدیون خواهند بود. چنانکه کارکنانی که در سازمان حضور ندارند و به شیوه‌های گوناگون ساعت‌کار می‌زنند و خود را در سازمان حاضر جلوه می‌دهند نیز مرتکب کار خلاف شرع شده‌اند. از اين‌رو، کسانی که پیش از حضور در سازمان ساعت حضور زده‌اند، یا کسانی که از سازمان خارج می‌شوند، بدون آنکه ساعت خروج بزنند. حقوق سازمان را ساقط کرده و به ناحق مزد دریافت مي‌کنند و دستمزد خود را با اموال نامشروع، مخلوط کرده و به عبارت دیگر، نان حرام کسب می‌کنند. چنین کسانی هنگام دریافت حقوق و مزد خود، آن را به تمام و کمال دریافت می‌کنند، در حالی که هنگام انجام کار، بخشی از زمان کار را صَرف امور غیر کاری می‌کنند. ازاین‌رو، می‌توان این افراد را از مصادیق کم فروشان یا مطففين نام برد (ر.ک: مطففين: 1-6). مفسران قرآن کریم در خصوص افرادی که در سورة مطففین مورد مذمت قرار گرفته‌اند، آنان را کسانی می‌دانند که حق را براى ديگران آن‌گونه كه براى خود رعايت مى‌كنند، رعايت نمى‌نمايند، و اين خود موجب تباهى اجتماع انسانى است كه اساس آن بر تعادل حقوق متقابل است. اگر در جامعه، حقوق متقابل رعایت نشود، جامعه در معرض نابودی قرار خواهد گرفت (طباطبائي، 1374، ج2، ص379). به هر حال، کارکنان مسلمان می‌دانند که در زمان کار، باید وقت خود را صرف انجام کاري كنند كه در ازاي آن، مزد دريافت مي‌کنند.
البته مشاهده می‌شود که شناسایی و به کارگیری فقه سازمانی در سازمان، منافع و سودآوری‌های دنیوی و اخروی فراوانی برای کارکنان و کارفرمایان سازمان‌ها دارد. مطالعه در این زمینه بسیار ضروری است.
ب) اخلاق کار
مفهوم و کاربرد «اخلاق کار»، امروزه در سازمان‌های نوین، مورد توجه و اهمیت شایسته‌ای قرار گرفته است. مدیران، تلاش می‌کنند تا اخلاق کار را در سازمان‌‌ها، به شیوه‌های گوناگون نهادینه سازند (رضائیان، 1384، ص26). تحقق اخلاق شایسته در سازمان‌ها، چهرة مناسبی از سازمان‌ها آشکار خواهد کرد. اندیشمندان اسلامی، اخلاق را به معنای صفات و ویژگی‌های پایدار در نفس می‌دانند که موجب می‌شود، کارهایی متناسب با آن صفات، به طور خودجوش و بدون نیاز به تفکر و تأمل از انسان صادر شود (شریفی، 1384، ص19). همچنین، اخلاق کار، یعنی رعایت اصول معنوی و ارزش‌هایی که بر رفتار شخص یا گروه در کار حاکم است، مبنی بر اینکه درست چیست و نادرست کدام است (دفت، 1374، ص638).
کارکنان مایل هستند که در سازمان با احترام و بزرگی با آنان رفتار شود. آنان انتظار دارند که سازمان، به شأن و منزلت انسانی آنان توجه کنند. چنانکه از کارکنان نیز انتظار می‌رود با همکاران، سرپرستان، و ارباب‌رجوع، با احترام و بر اساس اخلاق شایسته انسانی رفتار شود. در تعریف اخلاق کار، می‌توان آن را یکی از حوزه‌های تخصصی در دانش اخلاق دانست که به بيان مسئوليت‌هاي اخلاقي بنگاه‌ها، سازمان‌ها و تحليل عيني مسائل و حل عملي معضلات اخلاقي در حرفه و كسب و كار، بر اساس ارزش‌های اسلامی مي‌پردازد. بر اساس اخلاق کار، می‌توان معیارها و الگوهای پسندیده و ناپسند حاکم بر رفتار انسانی در «سازمان» را مورد شناسایی قرار داد (ر.ک: فرامرز قراملکي، 1383، ص137). اخلاق کار، هنگامی در ميان کارکنان رواج پیدا خواهد کرد که به صورت یک امر پایدار در آنان ظهور پیدا کرد، و رفتارهای کارکنان به صورت خودجوش در چهارچوب ارزش‌های اسلامی صورت گیرد.
سازمان‌های اسلامی، با ارائه الگوهای پسندیده اخلاق اسلامی کار، تلاش دارند که زمینة تعامل شایسته را بین همکاران فراهم کرده و زمینة متعالی کردن انسان را فراهم آورند. این الگوهای رفتاری، در چهارچوب پذیرفته شده اسلامی، رشد انسانی و بهره‌وری سازمانی را به وجود می‌آورد.
با نگاه به پیشینة دانش مدیریت، می‌توان گفت که در عصر انقلاب صنعتی، غالب اندیشمندان مدیریت، توجه خود را به توسعة فنون مدیریت برای به حداکثر رساندن سود و براي رشد منافع دنیوی مبذول کردند. در این برهه از زمان، رشد شخصیت انسانی کارکنان مورد توجه قرار نگرفته بود. با شکل‌گیری و توسعه دانش مدیریت، یکی از مفاهیم مرتبط با اخلاق کاری، که در این عصر، در بستر سازمان‌های بزرگ، تولید شد، مفهوم «وظیفة اجتماعی» بود. سازمان‌ها، برخی از اهداف خود را در راستای انجام وظیفة اجتماعی، قرار دارند و بر اساس آن، چنین انتظاری در جامعه شکل گرفت که سازمان‌ها، فراتر از قوانین و مقررات نسبت به مسائل جامعه نیز وظایفی بر عهده دارند. با شکل‌گیری و رشدِ مکتب رفتارگرایان، توجه به جنبه‌های انسانی کارکنان افزایش یافت. تأمین خواسته‌های انسانی کارکنان، با نظریه‌های نوین مدیریت، همانند نگرش‌های سیستمی و اقتضایی، مراحل رشد و نظام‌یافتگی خود را به خوبی سپري کرد. از اواخر قرن بیستم، این رشد یافتگی، منجر به طرح مفهوم «اخلاق کار» در سازمان‌ها شد و این مفهوم، جایگاه مناسبی در دانش مدیریت و سازمان پیدا کرد (ر.ک: منطقي، 1397، ش36، ص89-109). در این برهه از زمان، برای تبیین مفاهیم اخلاق کار (مبانی و مسائل اخلاق کار)، مفاهیم هنجاری ادیان، به ویژه ادیان الهی، به کمک اندیشمندان آمدند و زمینة رشد اخلاق کار را در دانش مدیریت و سازمان فراهم کردند. آموزه‌هاي اسلامي در حوزه اخلاق، با ارائة معيارهاي ارزنده توانسته‌اند نقش مهمي در اين زمينه ايفا كنند. اميرالمؤمنين اخلاق اسلامي در كلام حكميانه‌اي، مهم‌ترين معيار را براي كار با اخلاق بيان كرده‌اند و فرموده‌اند: آنچه بر خود مى‌پسندى، براى مردم نيز بپسند و آنچه براى خود نمى‌پسندى، براى آنها نيز نپسند! (نهج‌البلاغه، 1379، نامه31). بر اين اساس، كاركنان در سازمان‌ها، صداقت، امانت‌داري، انصاف، خوش‌رويي، و... را در پيش مي‌گيرند.
در ساليان اخير، اندیشمندان و مدیران سازمان‌ها تلاش کردند که محیط سازمانی، به گونه‌ای شکل بگیرد که کارکنان را به رفتار اخلاق پسندیده تشویق کرده و از رفتارهای غیراخلاقی باز دارند. سازمان‌ها، می‌توانند با استفاده از ساختار و قوانین و تدوین منشور اخلاقی، بستر مناسبی برای رفتارهای اخلاقی فراهم سازند. ‌تشویق رفتارهای منصفانه، جلوگیری از اظهارنظرهای مخرب دربارة دیگران، رعایت حال ارباب‌رجوع، خوش‌رویی در تعاملات بین فردی، مدیریت مشارکتی، نظام پیشنهاد‌ها، پاسخ‌گویی، رفتار شهروندی، کار شرافتمندانه، و مانند این‌ها، نمونه‌هایی از رشد و توسعه موضوع اخلاق کار در عرصه مدیریت و سازمان است. امروزه، موضوع اخلاق کار در دانش رفتار سازمان، جایگاه شایسته‌ای پیدا کرده است.
ج) آداب کار
کار و تلاش زمینة مناسبی برای بروز توانمندی‌ها و شایستگی‌های انسانی است. این مهم، هنگامی ارزشمند خواهد بود که با آداب پذیرفته شده در فرهنگ اسلامی، همراه باشد. در تعریف آداب می‌توان گفت: برخي رفتارها و افعال اختياري انسان، به منظور تعامل با دیگران صورت می‌گیرد و تحت تأثیر شرايط محيطي و اجتماعي است. از اين رفتارها، با عنوان «ادب» يا «آداب» ياد مي‌کنند. آداب بر مبناي مصلحت‌ها و قراردادهای اجتماعی و الزامات قانونی شکل می‌گیرد که ممکن است در شرایط محیطی، دچار دگرگونی و تغییر شود. نحوة لباس پوشيدن، شيوة احترام گذاشتن به يکديگر، و رعايت مقررات راهنمايي و رانندگي و مانند این‌ها، نمونه‌هايي از آداب در هر جامعه است که به وسيله افراد اگر رعايت شود، کار آن افراد ارزشمند تلقي مي‌گردد.
در فرهنگ اسلامی نیز «کار» دارای آدابی است که مورد تأکید قرار گرفته و به آن توصیه شده است.
1. سحرخیزی: در منابع دینی توصیه‌های فراوانی پیرامون زمانِ شروع کار، از ابتدای روز مشاهده می‌شود. چنانکه نبی گرامی اسلام نیز از خداوند درخواست کرد که برکت کار را در کاری قرار دهد که از ابتدای روز شروع می‌شود (حر عاملی، 1409ق، ج17، ص78). بنابراین، شروع کار از ابتدای روز یکی از آداب اسلامی در عرصه کار می‌باشد.
2. تلاش برای کار: در آموزه‌های اسلامی، بیکاری بسیار مورد نکوهش قرار گرفته و بسیار توصیه به تلاش و انجام کار شده است. شخصی نزد امام صادق رفت و عرض کرد، ورشکست شده‌ام و چیزی برای کسب و کار ندارم، با بیکاری چه کنم؟ حضرت به او توصیه فرمود که هر روز به مغازه‌ات برو و در را بگشا، همانند کسی که به کسب و کار مشغول است. آمادة تلاش باش، خداوند روزی تو را می‌رساند. آن شخص چنین کرد و زندگی‌اش رونق گرفت (کلینی، 1416ق، ج5، ص304). بنابراین، تلاش‌گری و فعال بودن در زندگی، یکی از آداب اسلامی در عرصه زندگی است.
3. یادگیری: پیش از انجام کار، مناسب است نسبت به آموزش آن اقدام کرد. در روایات از اهل‌بیت به این موضوع توصیه شده و آموزش برای کار شایسته و زیبنده یک مسلمان دانسته شده است (الحياة، ج5، ص261؛ نهج‌الفصاحه، ص176). یکی از آداب مهم کار برای کارکنان سازمان‌های اسلامی، این است که پیش از شروع کار، آن را بیاموزند، نه اينکه با آزمون و خطا، کار را یاد بگیرند و به پیش ببرند.
4. نظم در کار: از توصیه‌های فراوان رسیده از اهل‌بیت می‌توان استنباط کرد که از آداب کار، نظم در کار است. کارکنان مسلمان لازم است که برای کارهای خود نظم داشته باشند و هر کاری را در وقت خود انجام دهند. نبی گرامی اسلام فرمودند: «انجام کارها در گروه زمان آنهاست» (مجلسي، 1412ق، ج77، ص33). نظم در هر کاری، به شرایط محیطی و مختصات آن بستگی دارد.
5. استقامت در کار: به مسلمانان توصیه شده که در کارها، پایدار بوده و استقامت‌ورزی کنند. در برابر ناملایمات کار، کوتاهی نکرده و ناامید نباشند؛ زیرا خداوند به چنین کارهایی برکت خواهد داد. نبی گرامی اسلام فرمودند: «هر گاه خداوند راه روزی و درآمد برای شما به وجود آورد، آن را رها نکنید تا تغییر کند یا زمینه‌اش از بین برود» (سنن ابن‌ماجد، ج2، ص726). کارکنان مسلمان نباید در مواجه با مشکلاتِ کاری، در فکر تغییر شغل و حرفة خود باشند.
6. اعتدال در کار: در آموزه‌های اسلامی بر این نکته تأکید شده است که افراد نباید همة توان و همت خود را فقط، برای کار و تلاش بگذارند و از عبادت، استراحت و رسیدگی به خانواده، باز بمانند. افراط و تفریط در کار، ناپسند و نکوهیده است. امام حسین فرمودند: «در راه بدست آوردن روزی ستیزه‌گرانه تلاش مکن، در جستجوی روزی برآمدن، از سنت است و قانعانه در پی روزی بودن از عفت است (فرهنگ جامع سخنان امام حسین، ص835).
7. مدارا و سهل‌گیری: آموزه‌های اسلامی این نکته را یادآور شده‌اند که انسان‌ها در محیط‌های کار، برای تعامل بهتر با همنوعان خود، نیازمند مدارا و سهل‌گیری نسبت به یکدیگر هستند. سهل‌گیری در خرید و فروش، سهل‌گیری با زیر دست، و مدارا کردن در برابر خواستة دیگران، نمونه‌هایی از تعامل سازنده است. پیامبر اکرم فرمودند: «خدای هر کس عهده‌دار کار امت من شد و بر آنها سخت گرفت بر او سخت‌گیر و هر کس عهده‌دار کار امت من شد و با آنها مدارا کرد با او مدارا کن» (نهج‌الفصاحه، ص108).
8. امیدواری در کار: یکی از عواملی که موجب کسالت و تنبلی می‌گردد، ناامیدی از نتایج کار است. انسانی که به دست‌آورد مثبت کارهای خود امیدوار باشد، با شوق و ذوق به فعالیت می‌پردازد. بدگمانی به کار و نتایج آن، آفت فعالیت است. امام سجاد در یکی از دعاهای خود فرمودند: «بار خدایا تو ما را در روزی‌هایمان به بدگمانی (و یأس و ناامیدی از رحمت) آزمایش نفرما» (صحیفه سجادیه، دعای 29، ص152).
9. دعا برای کسب روزی آسان: انسان مؤمن شایسته است که بهترین زندگی را در اختیار داشته باشد و از نعمت‌های الهی به بهترین شکل بهره‌مند گردد. این امر، نیازمند این است که از خداوند بخواهد که راه‌های ساده‌تری برای تأمین زندگی، پیش روی او قرار دهد. امام سجاد فرمودند: «پروردگارا، از تو درخواست بهترین نوع زندگی را دارم که به وسیله آن، بتوانم تمام احتیاجات خود را برآورده سازم (الحیاة، ج4، ص279).
10. دقت در کار: انسان مسلمان هنگامی که به کاری مشغول می‌شود، لازم است که آن را با دقت و به طور کامل به اتمام برساند. در آموزه‌های دینی، انجام کار به صورت ناقص و ناتمام، مورد مذمت قرار گرفته است. پیامبر اکرم فرمودند: «و لکن الله عزوجل یحب عبداً اذا عمل عملا فاحکمه؛ خداوند بنده‌ای را دوست می‌دارد که وقتی دست به کاری زد، آن را خوب و محکم و اساسی انجام دهد» (حر عاملي، 1409ق، ص2، ص884). از آداب کار مسلمانان، انجام دادن دقیق کارهاست.
بر اساس آموزه‌های دینی، انجام کار و نحوة فعالیت‌های اقتصادی، با رعایت دستورات فقهی و اخلاقی، نیازمند رعایت آداب هر جامعه و شرایط محیطی نیز هست. به‌عنوان نمونه، در زمینه آداب کار می‌توان به مواردی همچون تعیین دستمزد کار پیش از شروع کار (نهج الفصاحه، ص187)، پرداخت دستمزد کارگر بلافاصله بعد از انجام کار
(حر عاملی، 1409ق، ج13، ص247)، قسم نخوردن هنگام فروش کالا (ورام، 1376، ج2، ص110)، و... اشاره کرد. در این زمینه موارد متعددی را می‌توان برشمرد که به‌دلیل اختصار به‌همین میزان اکتفا می‌شود.
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
شکل‌گیری سازمان‌های اسلامی و دست‌یابی به تمدن اسلامی، نیازمند آماده‌سازی نیروی انسانی شایسته است. با استفاده از آموزه‌های اسلامی، می‌توان نسبت به پرورش نیروی کار مناسب در عرصه‌های مختلف نیروی انسانی پرداخت. یکی از این عرصه‌ها، تقویت شیوة کار اسلامی است. کار اسلامی، به معنای ترویج الگوی فعالیت کارکنان در سازمان‌ها، متناسب با آموزه‌های اسلامی است. الگوی کار اسلامی در سازمان‌ها، در سه حوزة فقه، اخلاق، و آداب شکل می‌گیرد.
در حوزة احکام فقهی، توجه به احکام اعمال و رفتاری که کارکنان انجام می‌دهند و نيز توجه به جهت‌گیری اقدامات از نظر شرعی، و رعایت احکام خمسه (واجب، حرام، مستحب، مکروه، و مباح)، می‌توانند بخش مهمی از کار اسلامی را در سازمان فراهم سازند. توجه به جنبة فقهی و رعایت احکام خمسه در کار و سازمان، در برخی از مقالات پیش‌گفته، مورد توجه قرار گرفته بود. به عنوان نمونه، در مقاله قاسم‌زاده علیشاهی و همکاران (1395) و کتاب قوامی (1392)، مقاله قوامی و قزی (1396) و منطقی و همکاران (1398) نیز مورد تأکید قرار گرفته بود. بنابراین، می‌توان گفت: یافته این تحقیق با پژوهش‌های پیشین سازگاری فراوانی دارد.
در حوزة اخلاق انسانی، همانگونه که کارکنان انتظار دارند، با آنها اخلاقی برخورد شود، تقیید آنان به اخلاق اسلامی؛ یعنی صداقت، امانت‌داری، زبان خوش، خوش‌رویی با همکاران و ارباب‌رجوع، نمونه‌هایی از پرورش روحی در شیوة کار اسلامی است. تأکید بر رعایت هنجارهای فرهنگی، به عنوان یکی از مؤلفه‌های اساسی اخلاق کار در مقالات نیکنام جو و همکاران (1396) و سرمدی (1395) و مشایخی‌پور (1390) نیز مورد توجه قرار گرفته بود و از این نظر، با نتیجه‌گیری این پژوهش همخوانی دارد.
آداب اسلامی به معنای تعامل با دیگران، در چهارچوب پذیرفته شده محیطی و اجتماعی در جامعه اسلامی است. این مهم نیز در سازمان‌های اسلامی به شیوه‌های مختلف، مانند سحرخیزی، نظم در كار، استقامت‌ورزي در كار، اميدواري در كار و... مي‌توانند تكميل كنندة اجزاي سبك كار اسلامي باشند. توجه به آداب کار در آثار پیشین نیز مورد توجه قرار گرفته است. قاسم‌زاده علیشاهی و همکاران (1395) و دانش‌کیا (1397)، در مقالات خود به این موضوع پرداخته و یافتة این تحقیق را تأیید می‌کنند.
مدیران سازمان‌ها با برنامه‌ریزی مناسب، می‌توانند نسبت به پژوهش این حوزه‌ها، متناسب با قلمرو فعالیت خود اقدام کنند. سپس، با آموزش احکام فقه سازمانی، فضائل اخلاقی، و مسائل آداب اسلامی، آن را به کارکنان آموزش دهند. چنانکه می‌توانند با جاری سازی این سه حوزه، در مقررات و رویه‌های سازمانی، ساختار مناسبی برای به جریان افتادن شیوة کار اسلامی در سازمان‌ها فراهم کنند. سازمان‌ها، با تنظیم و اجرای برنامه‌های کنترلی، می‌توانند مسیر تشویق و تنبیه کارکنان را در جهت تقویت کار اسلامی شکل دهند و تحقق زندگی کار اسلامی را در سازمان انتظار داشته باشند. در واقع، سازمان‌ها با انجام این اقدامات، می‌توانند مؤلفه‌های نهادینه کردن کار متناسب با سازمان‌های اسلامی را در سازمان طراحی کنند، به گونه‌ای که کارکنان خواه‌ناخواه در مسیر انجام کار شایسته قرار گیرند.
با توجه به مطالب پیش‌گفته، به مدیران سازمان‌ها پیشنهاد می‌شود:
1. در طراحی قوانین، مقررات و رویه‌های سازمان، فقه، اخلاق و آداب اسلامی را مورد توجه قرار دهند تا سازمان‌ها از نظر ساختارهای محتوایی، بستر فعالیت اسلامی را فراهم سازد.
2. سازمان‌ها مناسب است که در بدو استخدام کارکنان، نسبت به میزان شناخت و تقیید آنان در خصوص فقه، اخلاق و آداب اسلامی، اطلاعات لازم را کسب کنند تا بتوانند میزان کسب موفقیت سازمان را در بنیان‌های زندگی کاری، مورد شناسایی قرار دهند.
3. براي تقویت بنیان‌های زندگی کاری، مناسب است سازمان‌ها نسبت به برگزاری دوره‌های کارورزی و مهارتی، در حین خدمت، اقدام کنند.
4. ارزیابی‌های مستمر و ارائه راهنمایی مفید در فرآیند فعالیت‌های سازمانی، می‌تواند پرسنل سازمان را در مسیر بهبود بنیان‌های زندگی کاری اسلامی رهنمون باشد.
5. مهم‌ترین عامل شکل‌گیری بنیان‌های زندگی کاری در سازمان‌ها، تقیید مدیران و بنیان‌گذاران سازمان به فقه، اخلاق، و آداب اسلامی در کار است.