اسلام و پژوهش‌های مدیریتی

 
مقدمه
با ظهور مکتب روابط انسانی، توجه به نیروی انسانی افزایش پیدا کرد و با گذشت زمان ‌بر اهمیت آن افزوده شد؛ تا جایی که امروز نیروی انسانی را سرمایة انسانی می‌نامند. با بزرگ‌تر شدن سازمان‌ها، بر مشکلات این سرمایه افزوده می‌شود ‏(اردلان و دیگران، ۱۳۹۶، ص 85-94). مهارت انسانی به مدیران کمک می‌کند تا در مجموعه‌های انسانی قدرت نفوذ داشته باشند و بتوانند با ایجاد انگیزه، کار مؤثر انجام دهند. این مهارت در ایجاد هماهنگی و تغییرات مورد نیاز در سازمان، به‌ویژه در شرایط تضاد و ناسازگاری، نقش مهمی دارد ‏(نادریان و امیر‌حسینی، ۱۳۸۵‌، ص 94). افراد با مهارت‌های انسانی به مدیران در جذب نیروهای شایسته کمک می‌کنند و ایشان را در ارتقای مهارت‌ها یاری می‌رسانند. مزاج‌ها زمینه را برای شناسایی مهارت‌ها فراهم مي‌کنند و بیانگر ویژگی جسمانی‌اند. البته صاحبان این مزاج‌ها، ویژگی‌های رفتاری متفاوتی دارند؛ برای نمونه، صاحبان مزاج گرم و خشک، افرادی عجول، عصبی و ریاست‌طلب‌اند و صاحبان مزاج گرم و تر، به برون‌گرایی، خوش‌اخلاقی، ریسک‌پذیری و اعتماد به‌نفس معروف‌اند ‏(برزو، ۱۳۹۵، ص 37-76). بنابراین به نظر می‌رسد مزاج‌های چهارگانه با مهارت انسانی در ارتباط‌اند و با شناخت آنها می‌توان مهارت انسانی را شناسایی کرد.
یگانه پژوهشی‌ که به ارتباط مزاج با یکی از موضوعات مدیریت پرداخته، تحت عنوان نقش مزاج‌ها در مهارت‌های استخدام‌پذیری است که توسط آقای محمد محمودي در سال ۱۳۹۳ تألیف شده است. این پژوهش از روش توصیفی ـ همبستگی و از نوع ارتباط علّی، و در زمينة گردآوری اطلاعات از روش پرسش‌نامه استفاده کرده است؛ اما پژوهش حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌ای به گردآوری داده‌ها و به توصیف ویژگی‌های مزاج‌های طبی و مهارت انسانی پرداخته و با تحلیل این ویژگی‌ها به‌دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که مزاج‌هاي چهارگانه چه تأثیری بر مهارت انسانی دارند. برای یافتن پاسخ این پرسش باید به چهار پرسش فرعي پاسخ دهیم که عبارت‌اند از: تبیین تأثیر مزاج گرم و تر بر مهارت انسانی چیست؟ تبیین تأثیر مزاج گرم و خشک بر مهارت انسانی چیست؟ تبیین تأثیر مزاج سرد و تر بر مهارت انسانی چیست؟ تبیین تأثیر مزاج سرد و خشک بر مهارت انسانی چیست؟
1. روش تحقیق
در روش توصیفی - تحلیلی، محقق علاوه بر تصویرسازی آنچه هست، به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن و چرایی وضعیت مسئله و ابعاد آن می‌پردازد. محقق برای تبیین و توجیه دلایل، نیاز به تکیه‌گاه استدلالی محکمی دارد؛ ازاین‌رو، این تکیه‌گاه را از طریق جست‌و جو در ادبیات و مباحث نظری تحقیق و تدوین گزاره‌ها و قضایای کلی موجود دربارۀ آن فراهم می‌سازد که معمولاً در فصلی مربوط به سوابق و مباحث نظری تحقیق تدوین می‌گردد. محقق از نظر منطقی جزئیات مربوط به مسئلة تحقیق خود را با گزاره‌های کلی مربوطه ارتباط مي دهد و به نتیجه‌گیری می‌پردازد. نکتۀ قابل‌ توجه این است که هر کدام از تحقیقات مزبور در جای خود ارزش علمی دارد ‏(حسن‌زاده، ۱۳۹۲ ص 173-174).
از ویژگی‌های تحقیق توصیفی این است که محقق دخالتی در موقعیت، وضعیت و نقش متغیرها ندارد و آنها را دست‌کاری یا کنترل نمی‌کند و صرفاً آنچه را وجود دارد، مطالعه مي‌کند و به توصیف و تشریح آن می‌پردازد. همچنین، تحقیقات توصیفی ممکن است به کشف قوانین و ارائة نظریه منتهی شود؛ این سخن بدان معناست که از طریق این‌گونه تحقیقات، شناخت‌ کلی حاصل می‌شود؛ مثلاً وقتی ویژگی‌های یک پدیدۀ خاص یا یک موضوع به ‌دقت مطالعه و شناسایی شد، می‌توان این ویژگی‌ها را به موارد مشابه تعمیم داد و یک قضیة کلی ارائه کرد. ‏(همان).
در این تحقیق برای جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز عموماً از مطالعات کتابخانه‌ای استفاده ‌شده و با مطالعة کتب، مقالات و اسناد دیگر در حوزة موضوع منتخب، به تبیین دقیق موضوع و ویژگی‌های مزاج و مهارت انسانی پرداخته ‌شده است. با توجه به اینکه پژوهش حاضر با تأکید بر منابع اسلامی صورت پذیرفته است، منابع اسلامی اعم از آیات و روایات در نرم‌افزارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری نور بررسی‌شده‌اند و ضمن جمع‌آوری و بررسی این نوع روایات، به تبیین تأيید اسلام بر موضوع مزاج‌ها پرداخته‌شده است؛ همچنین به دلیل مشابهت میان مزاج‌ها در اسلام و طب سنتی، از منابع طب سنتی نیز بهره گرفته شد. برای بیان میزان تأثیر مزاج‌ها بر مهارت‌های مدیریتی، از ویژگی آنها استفاده شده است؛ یعنی ابتدا ویژگی‌های مزاج‌های چهارگانه و مهارت‌های مدیریتی جمع‌آوری و دسته‌بندی شدند. ویژگی‌های مزاج‌ها برگرفته از منابع متعدد، از جمله روایات است و در قالب جدولی آورده شده‌اند. برای تحلیل نوع رابطة میان ویژگی مزاج‌ها و ویژگی‌های مهارت‌های مدیریتی، از تبیین ویژگی‌های مزاج‌ها و مفاهیم واسط استفاده شده و پس از تکمیل جدول، از باب نمونه به برخی از تبیین‌ها اشاره گرديده است.
روایی و پایایی، از ضروریات بحث حاضر است. روایی و پایایی ابزاری‌اند که در پژوهش‌ها استفاده می‌شوند. روایی تعیین می‌کند که آیا پژوهش، آنچه را که قصد سنجش آن را دارد، به‌‌خوبی می‌سنجد؟ یا اینکه نتایج پژوهشی تا چه حد درست‌اند؟ میزان ثبات نتایج در طول زمان را بازنمایی صحیح از جامعة آماری مورد مطالعه، اشاره به پایایی دارد. اگر نتایج یک مطالعه بر اساس یک روش‌شناسی مشابه بتواند مجدداً تکرار شود، آن‌گاه ابزار پژوهش پایا محسوب می‌شوند ‏(گل‌افشانی و همکاران، ۱۳۸۵‌، ص 34).
بنا بر ضرورت بررسی روایی و پایایی پژوهش حاضر، نظر اساتید صاحب‌‌نظر در حوزة مدیریت و طب سنتی اسلامی اخذ شده است؛ اگرچه در برخی جزئیات اختلاف‌ نظرهایی وجود دارد و پس از تعدیل و اصلاح به وضعیت فعلی درآمده است. بنابراین در کلیت بحث، توافق خبرگان وجود دارد.
2. مفهوم‌شناسي 
1-2. معنای لغوی مزاج
مزاج اسم مصدر «مزج» (به فتح میم) است ‏(مخزومی و دیگران، ۱۴۰۹). مزاج به معنای آمیختن و آمیخته‌‌شده و آمیزش اخلاط نیز اطلاق می‌شود ‏(دهخدا، ۱۳۷۷). برخی مزاج را به کیفیت‌های جسمی و روحی تعریف کرده‌اند؛ همچنین به هرکدام از کیفیت‌های چهارگانه در بدن انسان یا مواد خوراکی نیز تعریف‌ شده است که عبارت‌اند از: سرد، گرم، خشک و تر ‏(عمید، ۱۳۹۰)
2-2. تعریف اصطلاحی مزاج
مزاج در اصطلاح، کیفیتی  است که در نتیجة کنش و واکنش بین کیفیات متضاد عناصر به‌ وجود می‌آید و این هنگامی است که این واکنش متقابل به ‌اندازة مقتضی متوقف شود و عناصر متضاد با مسالمت به یکدیگر برسند. به ‌بیان ‌دیگر، وجود کیفیت‌ها در اجزای ریز عناصر به ‌لحاظ آن است که تماس (اصطکاک) بیشترین اجزای یک عنصر با بیشترین اجزای عنصر دیگر ممکن شود و هرگاه یک عنصر با نیروهای (کیفیات) خود در عنصر دیگر به کنش و واکنش ادامه دهد، (پس از استحاله) از آن مجموع، کیفیتی که با همة آن عناصر شباهت دارد، به وجود می‌آید که به آن کیفیت جدید، مزاج گویند ‏(ابن‌سینا، ۱۳۸۶ ص 301).
3-2. مفاهیم مرتبط با مزاج
واژه‌های مرتبط با مزاج عبارت‌اند از: ارکان، طبایع، اخلاط، کیفیت و غلبه. این واژگان در متون اسلامی نیز یافت می‌شوند که به بیان این واژگان پرداخته می‌شود.
ارکان، جمع رکن است، ارکان، اجسامی یکسان هستند که اجزای نخستینِ بدن انسان و دیگر موجودات را تشکیل می‌دهند و به اجسام با صورت‌های (نوعیّة) گوناگون تجزیه نمی‌شوند و اجسام مرکب، پس از تجزیه به این ارکان منقسم می‌گردند. در اثر امتزاج این عناصر با یکدیگر، انواع موجودات با صورت‌های نوعی مختلف به وجود می‌آیند. طبیب باید از جانب دانشمند طبیعی بپذیرد که عناصر فقط چهار چیز است: دو عنصر سبک: آتش و هوا؛ و دو عنصر سنگین: آب و خاک ‏(ابن‌سینا، ۱۳۸۶ ص 295). برخی منظور از این چهار عنصر را عناصری می‌دانند که با چشم غیرمسلح قابل‌ مشاهده بودند؛ و برخی نیز این را ابزاری برای تبیین چهار کیفیت گرم، سرد، تر و خشک می‌دانند ‏(همان، ص 331)
اخلاط جمع خلط، به ‌معنای جسم مایعِ ‌تر و سیال است که پس از هضم کبدی به وجود می‌آید. خلط به وجود آمده بر دو قسم است: پسندیده؛ که جزئی از بافت عضو است و جایگزین تحلیل رفتگی؛ و ناپسند می‌شود اخلاط، چه پسندیده و چه ناپسند، منحصر در دم، بلغم، صفرا و سودا (همان، ص 288).
طبایع، جمع طبع و به معنای خلقت و طبیعتی است که انسان بر اساس آن خلق‌شده است ‏(ابن‌منظور، بی‌تا، ج 8، ص 232). البته برخی معتقدند که طبع همان مزاج است ‏(قنبریان و دیگران، ۱۳۹۶ ص 25). ارکان (عناصر چهارگانة؛ آب، آتش، خاک و هوا)، در نسبت‌های مختلف با هم ترکیب مي‌شوند و کیفیت جدید را ایجاد می‌کنند که آن کیفیت، همان مزاج نام دارد. عناصر براي ایجاد بیشترین ارتباط با یکدیگر، به ذرات بسیار ریزی تقسیم می‌شوند. هنگامی‌که این ذرات بر یکدیگر اثر کنند، کیفیتی جدید را به وجود می‌آورند که همة ذرات را در‌بر می‌گیرد. ازآنجاکه عناصر دارای چهار کیفیت (گرمی، سردی، تری و خشکی) هستند، بنابراین مزاج به وجود آمده برآيند این کیفیات است‏ (شمس اردکانی، ۱۳۸۹‌، ص 50). جدول شمارة 2-1 ویژگی‌های عناصر چهارگانة خلقت را نشان می‌دهد. ‏(یوسفی فرد و دیگران، بی‌تا ص 331) 
جدول 2-1 ویژگی‌های ارکان چهارگانة خلقت
عنصر    طبع    ویژگی القاکننده
خاک    سرد و خشک    پایداری
آب    سرد و تر    نرمی
هوا    گرم و تر    نفوذپذیری
آتش    گرم و خشک    نضج و لطافت
3. مفهوم مزاج در روایات
صرف‌نظر از اینکه آیا طب اسلامی وجود دارد یا خیر، روایاتی که به بحث مزاج‌ها پرداخته‌اند، بعد از بررسی سندی و محتوایی جمع‌آوری و به برخی از آنها اشاره می‌شود. روایات به دست آمده به سه دسته تقسیم می‌شوند: 1. روایاتی که به چگونگی خلقت انسان اشاره دارند؛ 2. روایاتی که واژة مزاج‌ها را در‌بر دارند و ویژگی مزاج‌ها را بیان می‌کنند؛ 3. در آخر روایاتی که واژة مزاج در متن آنها وجود ندارد؛ اما با تحلیل متوجه می‌شویم که مبنای مزاجی را در‌بر دارند. به دلیل ارتباط با مسئلة پژوهش، فقط به نمونه‌ای از دستة اول و دوم روایات اشاره می‌شود.
1-3. روایت اول از دسته اول
قَالَ الله تبارک‌وتعالی إِنِّي خَلَقْتُ آدَمَ وَ رَكَّبْتُ جَسَدَهُ مِنْ أَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ ... وَ رَكَّبْتُ جَسَدَهُ حِينَ خَلَقْتُهُ مِنْ رَطْبٍ وَ يَابِسٍ وَ سُخْنٍ وَ بَارِدٍ وَ ذَلِكَ أَنِّي خَلَقْتُهُ مِنْ تُرَابٍ وَ مَاءٍ ثُمَّ جَعَلْتُ فِيهِ نَفْساً وَ رُوحاً فَيُبُوسَةُ كُلِّ جَسَدٍ مِنْ قِبَلِ التُّرَابِ وَ رُطُوبَتُهُ مِنْ قِبَلِ الْمَاءِ وَ حَرَارَتُهُ مِنْ قِبَلِ النَّفْسِ وَ بُرُودَتُهُ مِنْ قِبَلِ الرُّوحِ ‏(ابن‌بابویه، ۱۳۸۰‌، ص 110).
«خداوند تبارک ‌و تعالی فرمود: آدم را آفريدم و جسدش را از چهار چيز تركيب نمودم‌... (سپس اين چهار چيز را این‌طور معرفی کند): جسد انسان را در هنگام آفرينش، از تر و خشك، و گرم و سرد تركيب کردم. توضيح اين گفتار آن است كه: آدم را از خاك و آب آفريدم؛ سپس در او نفس و روح قرار دادم. يبوست هر جسدى مستند به خاك و رطوبتش از جانب آب بوده، حرارتش معلول نفس و برودتش مسبّب از روح است (همان، ص 395).
این روایت به ‌صراحت به گرمی و سردی و خشکی و تری در عناصر بدن انسان اشاره می‌کند و نحوة قرار دادن این عناصر را در بدن انسان توضیح می‌دهد. این روایت، به‌رغم دلالت در بحث طب، در نرم‌افزار درایۀ النور، ضعیف و مهمل ارزیابی شده است.
2-3. روایت دوم از دستة اول
محمد بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ محمد عَنِ اِبْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ علیه‌السلام يَقُولُ: طَبَائِعُ اَلْجِسْمِ عَلَى أَرْبَعَةٍ فَمِنْهَا اَلْهَوَاءُ اَلَّذِي لاَ تَحْيَا اَلنَّفْسُ إِلاَّ بِهِ وَ بِنَسِيمِهِ وَ يُخْرِجُ مَا فِي اَلْجِسْمِ مِنْ دَاءٍ وَ عُفُونَةٍ وَ اَلْأَرْضُ اَلَّتِي قَدْ تُوَلِّدُ اَلْيُبْسَ وَ اَلْحَرَارَةَ وَ اَلطَّعَامُ وَ مِنْهُ يَتَوَلَّدُ اَلدَّمُ أَ لاَ تَرَى أَنَّهُ يَصِيرُ إِلَى اَلْمَعِدَةِ فَتُغَذِّيهِ حَتَّى يَلِينَ ثُمَّ يَصْفُوَ فَتَأْخُذُ اَلطَّبِيعَةُ صَفْوَهُ دَماً ثُمَّ يَنْحَدِرُ اَلثُّفْلُ وَ اَلْمَاءُ وَ هُوَ يُوَلِّدُ اَلْبَلْغَمَ (کلینی، اصول کافی ، 1407، ص، 230).
ابن‌سنان گويد: شنيدم از حضرت ابوالحسن‌كه می‌فرمود: طبيعت‌هاى جسم روى چهار چيز استوار است: هوا، كه جان انسانى جز بدان و به نسيم آن زنده نباشد و هر درد و عفونت را از بدن بيرون كند؛ زمين، كه خشكى و گرما از آن متولد گردد (و وجود آن دو براى سلامت بدن انسانى لازم است)‌؛ خوراك، كه خون از آن به وجود آيد؛ مگر ندانى كه غذا وارد معده گردد و معده آن را خوراك دهد تا نرم گردد؛ سپس شيره‌اش گرفته شود و پس‌ از آن، طبيعت انسانى آن شيره را خون سازد و تفاله و ته‌نشينش پايین ‌رود، آب كه مولد بلغم است (کلینی، روضه من الکافی، 1362، ص، 35).
طبق بررسی‌های سندی که در نرم‌افزار درایة النور انجام شد، اين روایت فوق صحیح است. از جهت دلالی نیز عالمان بر این حدیث شرح زده‌اند و مراد از این ‌روایت را طبایع می‌دانند ‏(عسکری و مجلسی، ۱۳۶۳، ج 26، ص 166).
4-3. روایت اول از دسته دوم
أَبِي رَحِمَةُ الله قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عبدالله قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عبدالله عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِي طَاهِرِ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبِي اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا  قَالَ: اَلطَّبَائِعُ أَرْبَعٌ فَمِنْهُنَّ اَلْبَلْغَمُ وَ هُوَ خَصِمٌ جَدِلٌ وَ مِنْهُنَّ اَلدَّمُ وَ هُوَ عَبْدٌ وَ رُبَّمَا قَتَلَ اَلْعَبْدُ سَيِّدَهُ وَ مِنْهُنَّ اَلرِّيحُ وَ هِيَ مَلِكٌ يُدَارَى وَ مِنْهُنَّ اَلْمِرَّةُ وَ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ هِيَ اَلْأَرْضُ إِذَا اِرْتَجَّتْ اِرْتَجَّ مَا عَلَيْهَا ‏(ابن‌بابویه، ۱۳۸۰، ص 106).
پدرم رحمة‌الله عليه فرمود: سعد بن عبدالله از احمد بن ابی‌عبدالله، از جمعى، از ابوطاهر بن حمزه از حضرت ابى الحسن الرضا  نقل كرده كه آن جناب فرمودند: طبايع چهارتا است: يكى از آنها بلغم است و آن دشمنى است ستيزه‌گر؛ و ديگرى خون است كه آن بنده مى‌باشد؛ و بسا بنده آقاى خود را مى‌كشد؛ و سوم باد است و آن فرشته‌اى است كه ملاطفت مى‌نمايد؛ و چهارم تلخى و صفر است؛ آه، آه، آن زمين است كه هرگاه بلرزد، آنچه روى آن است، به لرزه مى‌آيد ‏(ذهنی تهرانی و ابن‌بابویه، ۱۳۸۰ ، ص 371).
راویان این حدیث ثقه‌اند و ارزیابی سند معتبر است.
4. مزاج‌ها در طب سنتی
در نگاه طب سنتی، مزاج‌ها نه قسم‌اند که یکی از آنها معتدل و هشت قسم آنها غیر معتدل است. مزاج نامتعادل مزاجی است که در حد واسط بین کیفیات متضاد قرار نداشته باشد و به یکی از آنها گرایش بیشتری داشته باشد. مزاج‌های نامتعادل مفرد عبارت‌اند از: گرم، سرد 3، خشک و تر؛ و مزاج‌های نامتعادل مرکب عبارت‌اند از سرد و تر (بلغم)، سرد و خشک (سودا)، گرم و تر (دم) و گرم و خشک (صفرا)؛  و یک مزاج هم معتدل است که مجموعاً نه قسم می‌شود (برزو، 1395، ص 32). جدول شمارة 2-2 انواع مزاج‌های نامتعادل را به ‌همراه ویژگی‌های آن نشان می‌دهد (یوسفی‌فرد، پرویز و همکاران، 1391، ص. 333).
جدول 2-2 ویژگی‌های مزاج‌های غیر معتدل
نوع مزاج    ویژگی
مفرد    گرم    بدن گوشتي، چربي كم، رنگ زرد و سرخ، فراواني و سياهي شديد مو و ستبري و زبري آن، گرمي پوست در لمس، باهوش، تند حرف زدن، تندرويي، بی‌تابی، کم‌حوصله، پرخشم، شجاع، شهوتی بودن، رشد سريع، بلوغ زودرس، گوارش قوي، صداي بلند
    سرد    چربي بسيار، گوشت كم، كم‌مويي بدن، سفيدي رنگ پوست، فعل‌وانفعالات رواني و زيستي ضعيف و ناقص، كم‌فهم، کندذهن، سخن گفتن آهسته، حركت كُند، ترسو، هراسـان، شهوت كم، گوارش ضعيف
    خشک    تودة بدني سفت، گاهي طاسي سر، موي مجعد، هم چربي و هم گوشت كم، لاغري
    تر    تودة بدني نرم، بدن پرچربی و پرگوشت
مرکب    گرم و خشک    کم‌گوشتی، فراواني و سياهي مو و سبزه بودن پوست و گرمي و سفتي آن به هنگام لمس، زيركي، فهم و شعور و شجاعت و هيبت و جنگ‌جويي و تهور و فراواني شهوت و گوارش قوي در هضم غذاهاي سنگين و غليظ
    گرم و تر    فراواني گوشت و كمي چربي، سياهي مو و صافي آن، گرمي و نرمي بدن در حين لمس، فراواني بیماری‌های عفوني در صورت شديد بودن اين مزاج، رنگ پوست آمیزه‌ای از سرخي و سفيدي است و اعتدال در رفتارهاي رواني و زيستي
    سرد و خشک    سفيدي مايل به تيرگي، کم‌گوشتی، بوري متمايل به زردي مو و كم‌مويي و سفتي و سردي بدن
    سرد و تر    سفيدي و چاقي بدن، بوري مو، سرد و نرم بودن بدن در لمس، بسيار كم‌مو يا بی‌مو كندي ذهن و فراموش‌کاری، كم‌فهم، ترسو، هراسان و نيروي شهواني كم، گوارش دیرهضم
بنابراین، در مجموع، نُه مزاج وجود دارد که هرکدام از این مزاج‌ها دارای ویژگی‌هایی است و تأثیراتی را بر اخلاق و رفتار و فیزیولوژی بدن می‌گذارد. از آنجا مزاج‌های مرکب در اصطلاح طب رایج‌اند و برخی تنها چهار مزاج را موجود می‌دانند، بنابراین در این تحقیق مزاج‌های مرکب بررسی می‌شوند.
چنانکه گفته شد مزاج‌های مرکب عبارت‌اند از: 1. سرد و تر؛ 2. سرد و خشک؛ 3. گرم و تر؛ 4. گرم و خشک. در ادامه توضیحات بیشتری داده می‌شود.
1-4. ویژگی‌های مزاج
مزاج به علت تعاملات عناصر مختلف موجود در بدن انسان، بر روی ویژگی‌های جسمی و روحی و همچنین عملکردهای فیزیولوژیکی تأثیرگذار است و می‌تواند بر رفتار و عملکرد افراد تأثیر بگذارد ‏(مجاهدی و دیگران، ۱۳۹۱). با شناخت مزاج و کیفیت حالات روانی هر فرد می‌توان تأثیر این حالات را بر روی افراد پیش‌بینی و ارزیابی کرد و زمینة بهبود و کنترل عواطف را فراهم کرد. در ذیل به چهار دیدگاه دربارة ویژگی‌های مزاج اشاره می‌شود.
در باب ویژگی‌های مزاج‌ها، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دار؛ از جمله: دیدگاه جرجانی؛ دیدگاه اهوازی ‏(مجاهدی و دیگران، ۱۳۹۱ ص 160)؛ دیدگاه میمند ‏(یوسفی فرد و دیگران، بی‌تا ص 85)؛ دیدگاه ابن‌سینا ‏(ابن‌سینا، ۱۳۹۳ ص 442-448)؛ دیدگاه روایات ‏(ابن‌بابویه، ۱۳۸۰ ص 105-114)؛ دیدگاه نقره‌کار ‏(نقره‌کار و دیگران، ۱۳۸۹ ص 82)؛ دیدگاه تبریزیان ‏(نظرپور، ۱۳۹۵) و دیدگاه خیراندیش ‏(عابدی، ۱۳۹۸).
ویژگی‌های ذکرشده، نشان‌دهندة وجوه مشترک از دیدگاه صاحب‌نظران است. براي ‌مثال، سرعت در رفتار، ناشی از گرمی است. بنابراین در هر دو مزاج گرم و تر، و گرم و خشک، سرعت دیده می‌شود. از طرفی، رطوبت موجب کندی در کار می‌شود. براي ‌مثال، در مزاج گرم و تر، گرما موجب حرکت و رطوبت موجب کندی می‌شود؛ از‌اين‌رو، نمی‌توان به طور قاطع گفت که گرم و تر به ‌اندازة گرم و خشک سرعت در رفتار دارد؛ یعنی برخی ویژگی‌های مشترکی که بیان ‌شدند، به معنای یکسان بودن نیست؛ بلکه درجه و رتبه وجودی آنها فرق می‌کند. بنا بر آنچه بیان شد، از ویژگی‌های مزاج مفرد نیز می‌توان استفاده کرد. بنابراین، محقق با جمع‌بندی و ادغام ویژگی‌های مشترکی که صاحب‌نظران این حوزه مطرح کرده‌اند، جدولی را در قالب جدول شمارة 3 آورده است.
جدول 3. تجمیع ویژگی‌های مزاج‌ها
گرم و تر    شخصیتی    شجاعت، نشاط، خشم سریع، امیدوار، زود‌فهم، متکبر، خوشحال، کلی‌نگر، دوراندیش، بی‌نظم، تنوع‌طلب، برون‌گرا، اهل عشق و محبت، عدم استمرار در کار
    رفتاری    رتبة دوم سرعت، سرعت ارائة راه‌حل و قاطع، رسايی صدا، پیوستاری کلام، کم‌تأثیرپذیر از محیط، سخاوت
گرم و خشک    شخصیتی    برون‌گرا، شجاع، زیرک، پرنشاط، امید بالا، زودرنج، عصبانی، عدم تعادل اخلاقی، نافرمانی و تکبر، ذکاوت و باهوشی
    رفتاری    اولین رتبة سرعت، تصمیم‌گیری‌های سریع ولی قاطع، عدم تأمل، نقادی تندوتیز، استقامت کم، شیطنت
سرد و تر    شخصیتی    صبور و خونسرد، درون‌گرا، احساسی و عاطفی، زودرنج، کینه‌توز، منعطف و زودباور، ظرافت بالا، سست‌اراده، منفی‌باف، قابل‌اعتماد، همه‌سونگری، تأمل و غور زیاد در مسائل، کندذهن، ترسو، کسلان، یافتن راه‌حل به‌کندی، حالت پذیرش داشتن
    رفتاری    آهسته سخن گفتن، حرکات کند، تغییر سریع رأی سرعت زوال و تغییر اراده. نشاط در کار موقت
سرد و خشک    شخصیتی    لجبازی، آرام، خشم کم، ولی اگر خشمگین شود، دیر آرام می‌شود.
بااراده، رضایتمندی و حافظه، خیال‌پردازی، تودار بودن (درون‌گرا)، تیزی حواس،
آشتی‌ناپذیری، کم نشاطی آرزو و حرص، نشاط در کار مداوم، خودرأی، قاطع، رتبة سوم در حرکت، کم‌احساس و منطقی، انتقام‌جو، بخیل، کم‌انرژی، مستعد ترس، وسواس، منظم، امانت‌دار، حسابگر و با‌دقت، بدبین و منفی‌گرا، میانه‌رو و محتاط، عاقبت‌اندیش
    رفتاری    زیاد سخن گفتن، شخصیتی حکیمانه، داراي
درایت، و رفتار با طمأنینه
5. مهارت‌های مدیریتی
مهارت کلمة فارسی است و به معنای ماهر و زبردست بودن به‌کار می‌رود و در فرهنگ دهخدا به معنای زیرکی، رسایی در کار، استادی، زبردستی، حاذقی، ماهری، زیرک شدن، زیرک و رسا گردیدن و استادی کردن به‌ کار رفته است ‏(دهخدا، ۱۳۷۷). ازاین‌رو می‌توان نتیجه گرفت که مهارت، تنها در ارتباط با شغل و حرفه معنا و مفهوم پیدا می‌کند. در اصطلاح، برخی نیز مهارت را، به‌کارگیری دانش در انجام کار تعریف کرده‌اند ‏(شیرازی، ۱۳۸۹، ص 19)؛ اما در اصطلاح مدیریتی؛ تعاریف مختلفی ارائه‌شده است. براي ‌مثال، مجموعه‌ای از رفتارهایی است که به عملکرد مؤثر در شغل منجر می‌شود ‏(قوامی، ۱۳۹۰‌، ص 95).
1-5. انواع مهارت‌ها
برای مهارت‌ها تقسیم‌های مختلفی گفته ‌شده است. معروف‌ترین تقسیم، متعلق به رابرت کاتز است. مهارت‌هایی که برای مدیران لازم است، به سه دستة فنی، انسانی و ادراکی تقسیم می‌شود (روبينس، و همکاران، 2016، ص 43). این تعریف، به‌رغم سادگی، از شهرت زیادی برخوردار است و با اینکه تقسیم‌های مختلفی ارائه‌ شده، همچنان مورد توجه پژوهشگران است.
مهارت فنی، شامل دانش تخصصی، توانایی تحلیلی در آن تخصص، و امکانات در استفاده از ابزارها و تکنیک‌های نظم خاص است. از سه مهارت ياد ‌شده، مهارت فنی شناخته‌ترین مهارت است و با توجه به عصر تخصص‌سازی، این مهارت مورد نیاز بیشترین تعداد افراد است‏ (کاتز، 1974، ص 90-120). همچنین مهارت فنی را به مهارت به‌کارگیری علوم، روش‌ها، فنون و تجهیزات ویژه برای انجام امور و وظایف تخصصی تعریف کرده‌اند ‏(رضائیان، ۱۳۹۲، ص 440).
مهارت انسانی، عبارت است از توانایی انجام کار مؤثر به ‌عنوان یک عضو از گروه و توانایی ایجاد تلاش مشارکتی در تیمی که او رهبری می‌کند. شخصی که مهارت انسانی پیشرفته دارد، از نگرش‌ها، فرضیات و باورهای خود دربارة افراد آگاه است. او قادر است سودمند بودن و محدودیت‌های این احساسات را ببیند. وقتی دیدگاه‌ها، ادراکات و باورهای متفاوت را قبول می‌کند، در این صورت می‌تواند دیگران را با معانی و کلماتی که استفاده می‌کنند، درک کند؛ یعنی در برقراری ارتباط با دیگران توانمند و ماهر است. چنین فردی برای فراهم کردن فضایی از رضایت و امنیت کار می‌کند که در آن زیردستان بدون ترس از سرزنش یا تمسخر، احساس آزادي مي‌کنند و با تشویق، به مشارکت در برنامه‌ریزی و اجرای آن چیزهایی مي‌پردازند که مستقیماً بر آن تأثیر می‌گذارند. او به ‌اندازة کافی به نیازها و انگیزه‌های دیگران در سازمان خود حساس است تا بتواند واکنش‌های احتمالی را که ممکن است به عهده بگیرد، قضاوت کند. با داشتن این حساسیت، او می‌تواند به‌گونه‌ای عمل کند که این ادراک را از دیگران به ‌حساب می‌آورد؛ ادراک واقعی در کار با دیگران، باید به یک فعالیت طبیعی و پیوسته تبدیل شود؛ چون نه‌ تنها در زمان تصمیم‌گیری، بلکه در رفتار روزمرة فرد نیز حساس است. مهارت انسانی نمی‌تواند یک ‌چیز موقت باشد (کاتز، 1974، ص91).
برخی صاحب‌نظران، مهم‌ترین رکن یک سازمان را نیروی انسانی می‌دانند که در آن سازمان مشغول به کارند. تعاملات انسانی در سازمان‌ها زیاد است و این امر افزایش تنش را به دنبال دارد. بنابراین هرچه کارکنان یک سازمان از مهارت انسانی بیشتری برخوردار باشند، از خطر آسیب روابط انسانی، بیشتر در امان‌اند مهارت انسانی این‌گونه تعریف می‌شود: مهارت و توانایی کار با کارکنان و استفاده از آنها برای انجام وظایف محوله ‏(رضائیان، ۱۳۹۲، ص 440).
مهارت ادراکی، به توانایی فکر کردن منتقدانه و تحلیلی گفته می‌شود. این مهارت شامل ظرفیت درهم شکستن مشکلات به بخش‌های کوچک‌تر است. چنين فردي، روابط بین قسمت‌ها را مشاهده مي‌کند و معانی هر مسئله‌ای را برای دیگران تشخیص می‌دهد. مهارت ادراکی در اهمیت، به‌ عنوان محرک از سطوح پایین‌تر به سطوح بالاتر مدیریت است؛ چرا که مشکلات با سطوح بالاتر، داراي مسئولیت اغلب مبهم و بدون ساختار، و پر از عوارض و عواقب بلندمدت‌اند‏ (اسکرم ارهون، 2013، ص23).
2-5. ویژگی‌های مهارت انسانی
برای مهارت انسانی ویژگی‌هایی بیان ‌شده است (مهدویان، ۱۳۹۴ ص 19) و محقق این ویژگی‌ها را در جدول شمارة 4 به ‌صورت تفکیک‌‌شده در سه سطح ویژگی‌های شخصیتی، رفتار فردی و رفتار گروهی آورده است.
جدول 4. ويژگي‌هاي مهارت انساني
ویژگی‌های مهارت انسانی    شخصیتی    کسب دانش و اطلاعات در زمینة تأثیرگذاری بر رفتار دیگران
        آشنایی با نظريه‌انگیزش در کارکنان
        آشنایی با بهداشت روانی محیط کار
        حق‌شناسی و روحیة قدردانی
    رفتار فردی    خیرخواه دیگران
        به‌کارگیری الفاظ خوب و مثبت در گفتار
        رعایت آداب معاشرت
    رفتار گروهی    توانایی ایجاد روحیة همکاری و کار گروهی
        توانایی برقراری ارتباطات انسانی با کارکنان
        توانایی همکاری اثربخش با سایر مدیران برای حل مسائل سازمان
        توانایی تشویق کارکنان به توسعة مهارت‌ها و توانمندی‌‌ها
        توانایی کاهش مقاومت کارکنان در برابر تغییرات
        گوش شنوا داشتن
        برقراری ارتباط با دیگران و درک احساسات
پس از بیان ویژگی‌های مزاج‌های چهارگانه و مهارت انسانی، نگارنده بر آن است که تأثیر مزاج‌ها را بر مهارت‌های انسانی تحلیل کند.
1-2-5. تأثیر مزاج گرم و تر بر مهارت انسانی
ویژگی‌های فیزیکی صرفاً در شناخت مزاج افراد کمک می‌کنند؛ بنابراین در این پژوهش، ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی افراد بررسی می‌گردد و ارتباط آنها با ویژگی‌های مهارت انسانی سنجیده می‌شود. در این بخش، رابطة میان دو مؤلفة ویژگی‌های مزاج‌ها و ویژگی‌های مهارت انسانی در سه حالت ارتباط مثبت (*)، بی‌ارتباط ( ) و ارتباط منفی (-) بررسی و علامت‌گذاری شده‌اند. ویژگی‌های مزاج‌ها به‌ صورت مستقیم یا به‌واسطه، با ویژگی‌های مهارت‌ها در ارتباط‌اند که نمونه‌ای از هرکدام در ذیل هر جدول تبیین شده است.
از تطبیق ویژگی‌های منتخب در مزاج گرم و تر با ویژگی‌های مهارت انسانی، به جدول شمارة‌ 5 دست یافتیم. همان‌طور‌ که بیان شد، این جداول به رؤیت نخبگان رسیده و تأیید ایشان اخذ شده است.
جدول 5. تأثير مزاج گرم و تر بر مهارت انساني
ویژگی‌های مزاج گرم و تر    ویژگی‌های مهارت انسانی
    حق‌شناسی و روحیه قدردانی    خیرخواه دیگران    آشنایی با بهداشت روانی محیط کار    کسب دانش و اطلاعات در زمینه تأثیرگذاری بر رفتار دیگران    آشنایی با تئوری‌های انگیزش در کارکنان    توانایی همکاری اثربخش با سایر مدیران برای حل مسائل سازمان    توانایی برقراری ارتباطات انسانی با کارکنان    توانایی کاهش مقاومت کارکنان در برابر تغییرات    رعایت آداب معاشرت    توانایی تشویق کارکنان به توسعه مهارت‌ها و توانمندی‌ها    برقراری ارتباط با دیگران و درک احساسات    توانایی ایجاد روحیه همکاری و کار گروهی    به‌کارگیری الفاظ خوب و مثبت در گفتار    گوش شنوا داشتن
شجاعت    *            *        *                        *        
نشاط            *        *    *    *        *    *    *    *    *    
خشم سریع    -    -    -        -    -    -    -    -        -    -    -    -
امیدوار    *        *    *        *    *        *    *    *    *    *    
متکبر    -    -    -    -    -    -    -    -    -        -    -    -    -
خوشحال            *        -    *    *                *    *    *    
کلی‌نگر                -        *                        *        
دوراندیش    *    *    *    *    *    *    *    *    *    *    - *    *        
بی‌نظم    -    -    -        -    -    -        -        -    -        
تنوع‌طلب            *        *        *                *    *        *
برونگرا    *    *    *    *    *    *    *    *    *    *    *    *    *    *
اهل عشق و محبت    *    *    *        *    *    *        *    *    *    *    *    *
عدم استمرار در کار    -    -            -    -    -            -    -    -        -
رتبه دوم سرعت    -        -        -    -    -    -    -        -    -        -
سرعت ارائة راه‌حل و قاطع            *            *    *                *    -        -
رسايی صدا                                *            *    *        
پیوستاری کلام                                                *    -    -
کم تأثیرپذیر از محیط            *    *        -        *                *        
سخاوت    *    *    *        *    *    *        *    *    *    *        
جدول شمارة 5 میزان تأثیر ویژگی‌های مزاج گرم و تر بر ویژگی‌های مهارت انسانی را بررسی کرده و نشان‌دهندة آثار مثبت و منفی در مهارت انسانی است برای نمونه برقراری ارتباط‌های انسانی، که از ویژگی‌های مهم در مهارت انسانی به شمار می‌رود، مبتنی بر این است که شخص از جهت شخصیتی، فردی درون‌گرا و گوشه‌گیر نباشد و حداقل تمایل به تعامل با افراد را داشته باشد. یکی از ویژگی‌های مهم در مزاج گرم و تر، برون‌گرایی است که این افراد به دنبال ارتباط با دیگران هستند و این امر زمینة داشتن مهارت انسانی را فراهم می‌کند و همان، عامل مهم در مهارت انسانی به شمار می‌رود. افرادی با ویژگی برون‌گرایی می‌توانند دیگر ویژگی‌های مهارت انسانی را نیز دارا باشند. لازمة برون‌گرایی، داشتن گوش شنواست؛ چرا که منطقی به نظر نمی‌رسد که فرد برون‌گرا تنها تمایل به حرف زدن داشته باشد؛ بلکه لازمة برون‌گرایی تعامل دوطرفه و گفت‌وشنود است. تعامل با دیگران، فرد را در گفتار نیز تقویت می‌کند و موجب می‌شود از الفاظ و عبارات زیبا استفاده کند. با تحلیل می‌توان دریافت که این ویژگی در اکثر ویژگی‌های مهارت انسانی مؤثر است. 
2-2-5. تأثیر مزاج گرم و خشک بر مهارت انسانی
جدول 6. تأثير مزاج گرم و خشک بر مهارت انساني
ویژگی‌های مزاج گرم و خشک    ویژگی‌های مهارت انسانی
    حق‌شناسی و روحیه قدردانی    خیرخواه دیگران    آشنایی با بهداشت روانی محیط کار    کسب دانش و اطلاعات در زمینه تأثیرگذاری بر رفتار دیگران    آشنایی با نظريه‌هاي‌‌های انگیزش در کارکنان    توانایی همکاری اثربخش با سایر مدیران برای حل مسائل سازمان    توانایی برقراری ارتباطات انسانی با کارکنان    توانایی کاهش مقاومت کارکنان در برابر تغییرات؛ گوش شنوا داشتن    رعایت آداب معاشرت    توانایی تشویق کارکنان به توسعه مهارت‌ها و توانمندی‌ها    برقراری ارتباط با دیگران و درک احساسات    توانایی ایجاد روحیه همکاری و کار گروهی    به‌کارگیری الفاظ خوب و مثبت در گفتار    گوش شنوا داشتن
برون‌گرا    *    *    *            *    *    *    *    *    *    *    *    *
شجاع    *                        *    *        *    *    *        -
زیرک            *            *    *    *        *        *        *
ذکاوت            *    *    *    *    *    *        *        *        
امیدوار            *    *    *    *                        *        
پرنشاط            *    *                    *    *    *    *        
زودرنج            -    -        -        -        -    -    -    -    -
عصبانی    -    -    -            -    -    -        -    -    -    -    -
عدم تعادل اخلاقی    -        -    -        -    -    -        -    -    -    -    -
نافرمانی    -    -    -            -    -    -        -    -    -    -    -
اولین رتبه سرعت                            *                -            
تصمیم‌گیری سریع و قاطع                                *                        
عدم تأمل                        -                                -
نقادی تندوتیز                        -    -    -            -        -    -
استقامت کم                -        -    -    -            -            -
شیطنت    -    -                -    -    -            -        -    -
گرما در مزاج‌های گرم و تر، و گرم و خشک، موجب روحیة تعامل و به ‌اصطلاح عرفی، خون‌گرمي می‌شود. صاحبان مزاج گرم و خشک نیز همچون مزاج گرم و تر، افرادی برون‌گرا‌يند اما با اضافه شدن خشکی به این مزاج، موجب عصبانیت و کم‌حوصلگی صاحب مزاج گرم و خشک می‌شود که به ‌مراتب بر میزان تعاملات و برون‌گرایی تأثیر دارد و این مزاج را رتبة دوم در برون‌گرایی قرار می‌دهد. تأثیر برون‌گرایی در ویژگی‌های مهارت انسانی تبیین شد. از دیگر ویژگی‌های مهم در این مزاج، ذکاوت و هوش زیاد است که به صاحب مزاج در کسب دانش و اطلاعات در زمینة تأثیرگذاری بر رفتار دیگران کمک می‌کند. کسب اطلاعات نیازمند ذهنی توانمند در تحلیل است و هوش بالا، و در فهم و تحلیل عوامل مؤثر بر افراد کمک می‌کند. مسئلة انگیزش، امر چندبعدی است و نمی‌توان عوامل انگیزشی را همچون نقش آب در رشد درخت در نظر گرفت. وجود پیچیدة انسان می‌تواند متأثر از عوامل متعددی باشد، بنابراین فهم این مطلب نیازمند ذکاوت و ذهنی توانمند است.
3-2-5. تأثیر مزاج سرد و تر بر مهارت انسانی
جدول 7. تأثر مزاج سرد و تر بر مهارت انساني
ویژگی مهارت سرد و تر    ویژگی‌های مهارت انسانی
    حق‌شناسی و روحیه قدردانی    خیرخواه دیگران    آشنایی با بهداشت روانی محیط کار    کسب دانش و اطلاعات در زمینه تأثیرگذاری بر رفتار دیگران    آشنایی با نظريه‌های انگیزش در کارکنان    توانایی همکاری اثربخش با سایر مدیران برای حل مسائل سازمان    توانایی برقراری ارتباطات انسانی با کارکنان    توانایی کاهش مقاومت کارکنان در برابر تغییرات    رعایت آداب معاشرت    توانایی تشویق کارکنان به توسعه مهارت‌ها و توانمندی‌ها    برقراری ارتباط با دیگران و درک احساسات    توانایی ایجاد روحیه همکاری و کار گروهی    به‌کارگیری الفاظ خوب و مثبت در گفتار    گوش شنوا داشتن
صبور و خونسرد            *    *    *    *    *    *    *        *    *        *
درون‌گرا                -            -    -            -    -        
احساسی و عاطفی    *    *    *    *    -    *    *    -    *    *    *    *    *    *
زودرنج            -        -    -    -    -    -    -    -    -        
کینه‌توز    -    -    -        -    -    -    -    -    -    -    -    -    -
منعطف و زودباور                -        *        -    *        *    *        *
ظرافت بالا    *            *    *    *    -    *    *    *    *    *        
سست اراده            -    -    -    -    -    -    -    -    -            
منفی‌باف    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -        -    
قابل‌اعتماد    *    *        *        *    *    *            *    *        *
همه سونگری                *    *        *            *                
تأمل و غور زیاد در مسائل            *    *    *    *    -    *    *    *                *
کم فهم و کندذهن    -        -    -    -    -    -    -    -    -    -        -    -
ترسو    -        -        -    -    -    -        -    -    -        
کسلان                    -    -    -    -        -    -    -    -    -
یافتن راه‌حل به‌کندی                -    -    -    -    -        -                
حالت پذیرش داشتن                        *    *    -            *    *        *
آهسته سخن گفتن                        *    *    *    *        *        *    *
حرکات کند                        -        -        -                
نشاط در کار موقت                        *                *        *        *
تغییر سریع رأی                    -    -    -    -        -    -    -        
همان‌طور‌که ویژگی‌های گرم (گرم و تر، گرم و خشک) افرادی شجاع و در برخی ویژگی‌هاي آنها تهور و بی‌باکی به چشم می‌خورد، ویژگی‌ها مزاج سرد (سرد و تر، سرد و خشک) افرادی ترسو هستند. این ترس می‌تواند ترس خوب باشد که موجب می‌شود افراد به ایشان اعتماد داشته باشند. در هر صورت، این افراد به دلیل داشتن این ویژگی، طبیعتاً افرادی حق‌شناس‌اند و روحیة قدردانی دارند که خود نیز از عوامل انگیزاننده به شمار می‌رود. همچنین شخص قابل‌اعتماد خیرخواه دیگران نیز هست؛ یعنی اعتماد، ناشی از ضوابطی است که شخص در باورها و اعتقاداتش دارد منجر به خیرخواهی دیگران می‌شود. ازآنجاکه این شخص طبق اصول و ضوابط کار می‌کند، طبیعتاً توانایی همکاری اثربخش با دیگران را نیز دارد؛ یعنی نه ‌تنها در کار کوتاهی نمی‌کند، بلکه روحیه کمک به دیگران را نیز دارد و می‌تواند با کمک به دیگران، به حل مسائل کمک کند.
4-2-5. تأثیر مزاج سرد و خشک بر مهارت انسانی
جدول 8. تأثير مزاج سرد و خشک بر مهارت انساني
ویژگی‌های مزاج سرد و خشک    ویژگی‌های مهارت انسانی
    حق‌شناسی و روحیه قدردانی    خیرخواه دیگران    آشنایی با بهداشت روانی محیط کار    کسب دانش و اطلاعات در زمینه تأثیرگذاری بر رفتار دیگران    آشنایی با تئوری‌های انگیزش در کارکنان    توانایی همکاری اثربخش با سایر مدیران برای حل مسائل سازمان    توانایی برقراری ارتباطات انسانی با کارکنان    توانایی کاهش مقاومت کارکنان در برابر تغییرات؛ گوش شنوا داشتن    رعایت آداب معاشرت    توانایی تشویق کارکنان به توسعه مهارت‌ها و توانمندی‌ها    برقراری ارتباط با دیگران و درک احساسات    توانایی ایجاد روحیه همکاری و کار گروهی    به‌کارگیری الفاظ خوب و مثبت در گفتار    گوش شنوا داشتن
لجبازی    -    -    -        -    -    -    -    -    -    -    -        -
آرام            *        *    *    *    *    *    *    *    *        *
خشم کم ولی دیر آرام            *                *            *        *    -    
بااراده            *    *    *    *        *                *        
رضایتمندی        *    *    *    *    *        *        *        *    *    
حافظه            *    *    *    *        *        *            *    
خیال‌پرداز            -                        -    -                
درون‌گرا                    -    -    -    -    -    -    -    -        -
تیزی حواس    *        *    *    *    *    *    *        *        *    -    
آشتی‌ناپذیر    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -        -
کم نشاطی    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -        -
آرزو و حرص    -    -    -    -    -    -    -    -        -    -    -        
عزم و اراده    *        *    *    *    *    *    *    *    *    *    *        
مصمم بودن    *            *    *    *    *    *    *    *    *    *        
افعال به‌سرعت و استقامت    *        *    *    *    *        *                        
نشاط در کار مداوم    *        *    *    *    *    *    *                *        *
خودرأی                *    -    -        *                -        -
قاطع                    -    -    -    *                *        
رتبه سوم حرکت            *            *    *    *                *        
کم احساس و منطقی            -    -    -    -    -    *    -        -    -        *
انتقام‌جو    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -        
بخیل    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    -    
کم انرژی    -        -    -    -    -    -    -    -    -    -    -        -
مستعد ترس و وسواس    -        -    -    -    -    -    -        -    -    -    -    -
منظم            *        *    *    *    *    *    *        *        
امانت‌دار    *    *    *        *    *    *        *    *    *    *        
حسابگر و با دقت    *    *    *    *            *    *    *    *    *            
بدبین و منفی گرا    -        -    -    -    -    -    -        -    -    -    -    
میانه‌رو و محتاط            *    *        *    *    *    *    *    -        *    
عاقبت‌اندیش    *    *    *    *    *    *    *    *        *    *            *
زیاد سخن گفتن                        -                            *    -
شخصیتی حکیمانه    *    *    *    *        *    *    *    *    *    *    *    *    *
زیاد موعظه می‌کند                        -    -                    -        *
با درایت    *    *    *    *        *    *    *    *    *        *        
رفتار با طمأنینه    *        *            *    *    *    *                *    
اگر چه مزاج‌های سرد (سرد و تر، سرد و خشک) افرادی درون‌گرا هستند، اما ویژگی‌های شخصیتی خوبی دارند که به ارتباط افراد به ایشان کمک می‌کند؛ از جملة آن ویژگی‌ها، اعتماد است که در مزاج سرد و تر توضیح داده شد؛ و در مزاج سرد و خشک، روحیة امانت‌داری همان تأثیرات را بر مهارت انسانی دارد که تحلیل آن مشابه است. از ویژگی‌های بارز این مزاج می‌توان به مصمم بودن اشاره کرد. افرادی با این ویژگی مزاجی، وقتی به کاری مشغول می‌شوند، تا آن را به پایان نرسانند، دست از کار نمي‌کشند. این روحیه، افراد را در کسب دانش در زمینة رفتار دیگران کمک می‌کند. چنانچه شخص به کسب دانش در آن زمینه بپردازد، توانایی کسب تخصص در آن را دارد. افراد داراي مزاج سرد و خشک به دلیل تعاملات کمتر با افراد - که ناشی از درون‌گرایی است - کمتر از ویژگی‌های افراد با طبع گرم با آداب و معاشرت آشنا هستند. 
نتیجه‌گیری
مهارت انسانی از مهم‌ترین مهارت‌های یک مدیر به‌ شمار می‌آید که مدیران را در ارتباط‌های انسانی در سازمان توانمند می‌کنند و موجب کاهش فشار روانی در سازمان می‌شود. این مهارت در افراد متفاوت است و برای شناخت افرادی با این ویژگی‌ها، از شیوه‌های مختلفی می‌توان استفاده کرد؛ از جمله، شناخت مزاج‌ها. مزاج‌های طبی به‌رغم کاربرد پزشکی، کاربرد روان‌شناسی نیز دارند. این مزاج‌ها بر فکر، شخصیت و توانمندی‌های افراد نیز تأثیرگذار‌ند. با ویژگی‌هایی که برای مزاج‌های طبی بیان‌ شده است و تطبیق آن ویژگی‌ها با ویژگی‌های مهارت‌های انسانی، به میزان تأثیر مزاج‌ها بر مهارت انسانی دست‌ یافتیم.
مزاج‌ها ویژگی‌هایی دارند که بر مهارت انسانی تاثیر‌گذارند. برای نمونه، مزاج‌های گرم که ویژگی برون‌گرایی دارند، تمایل بیشتری بر تعامل با افراد دارند که طبیعتاً از قدرت بیان بهتر برخوردارند و بیش از دیگر صاحبان مزاج، با آداب و معاشرت آشنا‌يند. مزاج‌های سرد، درون‌گرا‌يند و کمتر از مزاج‌های گرم تمایل به تعامل دارند. مزاج‌هایی که رطوبت بیشتری دارند (گرم و تر و سرد و تر) بیش از مزاج‌های خشک (گرم و خشک، و سرد و خشک) دارای صبر‌ند؛ بنابراین نقش بهتری در شغل‌های پراسترس دارند و مترصد فشار روانی هستند. مزاج‌های خشک با کوچک‌ترین فشار روانی دچار تنیدگی می‌شوند.
در این پژوهش، نگارنده تأثیر برخی ویژگی‌های مزاج‌ها را بر مهارت انسانی بررسی و تحلیل کرده است که با این شیوه می‌توان به بررسی و تحلیل تأثیر سایر ویژگی‌ها بر مهارت انسانی پرداخت. در این راستا یادآوری مي‌شود که اولاً مدیران با استفاده از یافته‌های پژوهش، از توانایی لازم برای انتخاب مزاج خاص بهره‌مند می‌شو و این امر موجب می‌شود که کارها بهتر و به صورت اثر‌بخش انجام شوند؛ ثانیاً پژوهش حاضر زمینه‌ای برای پژوهش‌های دیگر را فراهم کرده است و حتی می‌توان تأثیر این مزاج‌ها بر سازمان‌دهی، فشار روانی در سازمان و شیوه‌های کاهش آن و دیگر موضوعات و مسائل سازمان ‌را بررسی کرد.